Kunst uit de fabriek: In China worden de zonnebloemen van Van Gogh op de lopende band nagemaakt

In een doolhof van straten en nauwe steegjes staan ​​de ene na de andere winkel, van boven tot onder, vol met olieverfschilderijen. Picasso's "Dora Maar" leunt half over Rembrandt's zelfportret en Leonardo da Vinci's "Mona Lisa", daarnaast hangen portretten van Mao Zedong, George W. Bush senior, Deng Xiaoping en Donald Trump, ertussen panda's, felgekleurde zonsopkomsten, Spider-Man, van Gogh's zonnebloemen en dan weer Vermeer's "Meisje met de parel".

De mix is ​​avontuurlijk. In de kleine ruimte die overblijft, zitten de schilders opeengepakt op kleurrijke plastic stoelen en werken aan hun schilderijen. Wij zijn gevestigd in China, in het noordoosten van Shenzhen in het district Longgang, meer bepaald in het Dafen Oil Painting Village.

De term ‘dorp’ is enigszins misleidend, aangezien Dafen een goede verbinding heeft met de metropool Shenzhen. Het district wordt beschouwd als de regio met de grootste kunstindustrie ter wereld. Er zijn tussen de 5.000 en 10.000 schilders uit heel China gevestigd, maar het aantal verandert voortdurend. De laatste jaren vestigen zich hier ook lijstenmakers en handelaren in kunstenaarsbenodigdheden. Maar de kern van het werk wordt gevormd door de schilders die in grote aantallen kopieën maken van westerse meesterwerken.

De officiële regel bepaalt dat alleen werken waarvan de auteurs al meer dan vijftig jaar dood zijn, gekopieerd mogen worden. Vanwege auteursrecht. Maar als klanten een werk bestellen bij een levende kunstenaar, mag je ervan uitgaan dat het ook wordt geleverd.

“We kopiëren niet alleen elk detail van een afbeelding, we leggen ook de ziel ervan vast”, is de slogan. De met olieverf met de hand gemaakte kopieën zijn zo overtuigend en goedkoop dat klanten van over de hele wereld hier bestellen. Grote meubelzaken, supermarkten, kunstgalerieën, hotels, congrescentra, groothandels en souvenirwinkels uit Amerika en Europa, vooral uit Nederland en Duitsland, zijn vaste afnemers van Dafen-kunstreproducties.

De kunstenaars die het vaakst gekopieerd worden zijn waarschijnlijk Van Gogh, Picasso en Monet. Geschat wordt dat halverwege de jaren 2000, op het hoogtepunt van de kunstproductie van Dafen, ongeveer 60 procent van de wereldwijd verkochte olieverfschilderijen afkomstig was van Dafen. In 2015 zou de jaarlijkse omzet ongeveer 65 miljoen dollar bedragen.

Maar de marges van dealers zijn hoog. De cijfers verhullen hoe weinig geld de lokale schilders bereiken. Ze leven hier in uiterst erbarmelijke omstandigheden en verdienen gemiddeld 2,50 euro per schilderij, wat slechts een fractie is van de verkoopprijs in het buitenland. Wanneer er een grote opdracht binnenkomt, bijvoorbeeld 6.000 zonnebloemenschilderijen van Van Gogh die binnen twintig dagen klaar moeten zijn voor levering in Amsterdam, werken de schilders dag en nacht door.

Negen van hen slapen, schilderen en eten in dezelfde kamer. De voltooide schilderijen hangen met honderden tegelijk aan het plafond, dicht bij elkaar, om te drogen. De lucht is gevuld met de geur van olieverf, vermengd met zweet, sigarettenrook, etensgeuren en andere ondefinieerbare geuren. De negen schilders in de zaal verdelen de vlakken van het zonnebloemschilderij op een ingenieuze manier: de een schildert alleen de achtergrond, de ander de vaas, weer een ander alleen de bloemen, weer een ander de bladeren, enzovoort.

Het lijkt op een productielijn in een fabriek. Op deze manier produceren negen schilders in één dag 300 handgeschilderde kopieën. Het uiteindelijke schilderij komt terecht in de talloze souvenirwinkels rondom het Van Gogh Museum in Amsterdam, waar het, afhankelijk van het formaat en de lijst, voor een bedrag tussen de 30 en 200 euro verkocht zal worden.

Deze effectieve lopendebandtechniek is bedacht door de oprichter van Dafen Village: Huang Jiang. In 1989 was Shenzhen een klein stadje in het zuiden van China aan de Parelrivierdelta, op slechts twee uur reizen met de trein van de bloeiende metropool Hongkong. De huurprijzen en het leven hier waren betaalbaar. De ondernemer en schilder Huang Jiang verhuisde van Hongkong naar Shenzhen om zijn geluk te beproeven. Hij vestigde zich in Dafen met ongeveer twintig andere schilders. Ze kopieerden de grote westerse meesters als vingeroefening.

China had zich pas een paar jaar eerder opengesteld voor westerse kunst en literatuur. Chinese kunstenaars absorbeerden alles gretig, experimenteerden en kopieerden alle kunststromingen, van het impressionisme tot het kubisme en het dadaïsme tot de readymade. Huang Jiang stuurde impulsief en als grap een aantal exemplaren naar het kantoor van Walmart in Amerika en vroeg of ze interesse hadden.

Wat hij niet had verwacht, was een bestelling voor ruim 50.000 schilderijen, die hij binnen veertig dagen moest produceren en leveren. Om deze taak te volbrengen, schakelde hij alle twintig collega-schilders in bij Dafen en bedacht hij het hierboven genoemde stukwerkproces. Zij konden de werklast aan. Dit was het begin van het Olieverfschilderdorp Dafen.

In China bestaat er een fundamenteel ander begrip van kopie en origineel. Het herhaaldelijk kopiëren van grote meesterwerken is van oudsher een gangbare praktijk in het klassieke kunstonderwijs. De Europese cultus van de uniciteit van het origineel, waarbij het origineel als zuiver en onveranderlijk wordt beschouwd en omgekeerd elke kopie inferieur en verachtelijk moet zijn, is vreemd aan China. Volgens de filosofie van het Verre Oosten is schepping geen eenmalige handeling, maar een proces dat voortdurend verandert.

Het verschil tussen de denkwijzen is al duidelijk zichtbaar in de taal. In het Chinees heet het origineel “zhenji” (真跡), wat letterlijk vertaald “authentiek spoor” betekent. Het concept van een spoor dat iets achterlaat, heeft te maken met proces en verandering. Elk origineel is onderhevig aan voortdurende verandering. De tijd eist zijn tol: hoe ouder men is, hoe fletser de kleuren worden en hoe brozer de beelddrager wordt.

En dat is nog niet alles: hoe bekender de afbeelding is, hoe actiever deze wordt gewijzigd. Chinese verzamelaars van klassieke rolschilderingen schrijven graag gedichten of commentaren op de originele rol en laten hun rode naamstempel ernaast achter. Zoals de Berlijnse filosoof Byung-Chul Han indrukwekkend laat zien, laten ze hun sporen na in de foto's. Beroemde meesterwerken bevatten soms wel vijf verschillende kalligrafieën uit verschillende tijdperken. Stel je eens voor dat de respectievelijke eigenaren van Cézanne’s “De kaartspelers” hun opmerkingen en gedachten door de eeuwen heen op de voorkant van het schilderij hadden gekrabbeld – ondenkbaar in Europa!

In China gebruiken ze twee verschillende termen voor het westerse idee van kopiëren. Fangzhipin (仿製品) zijn duidelijke reproducties die als zodanig herkenbaar moeten zijn. Kleinere versies van bijvoorbeeld de Terracotta Krijgers of de Nefertiti-buste vallen in deze categorie. Vaak zijn ze ook van mindere kwaliteit qua materiaal en kleur dan het origineel. Fuzhipin (複製品) zijn daarentegen perfecte kopieën die bijna niet van het origineel te onderscheiden zijn.

De mensgrote terracotta krijgers bijvoorbeeld, die qua grootte en kwaliteit gelijk zijn aan het origineel, zijn Fuzhipin. Voor de Chinezen zijn ze gelijkwaardig aan het origineel. Ze hebben er geen problemen mee om Fuzhipin in musea tentoon te stellen om de oudere originelen te beschermen.

In welke categorie vallen de gekopieerde Van Goghs en Vermeers uit Dafen? Ze kunnen het origineel in het museum natuurlijk niet vervangen, dat is duidelijk. Maar het zijn niet zomaar goedkope herdrukken. De met de hand geschilderde, gekopieerde olieverfschilderijen passen in de traditie van een namaakindustrie die rond de eeuwwisseling in de regio Shenzhen ontstond en die een eigen nieuwe naam heeft: Shanzhai.

In kleine bergdorpjes rondom de stad Shenzhen werden talloze namaakproducten van bekende merkartikelen geproduceerd. Het begon allemaal met namaak mobiele telefoons. Nokia werd Nokir, Samsung werd Samsing. Hierdoor ontstond een echte Shanzhai-cultuur. Shanzhai verwijst naar voor de hand liggende imitaties die een beetje subversief en parodieus zijn.

Het woord “shanzhai” (山寨) betekent oorspronkelijk “bergfort” en verwijst naar een klassieker uit de Chinese literatuur uit de 14e eeuw. “The Robbers of Liang Shan Moor” vertelt het verhaal van rebellen die in opstand komen tegen een incompetente regering en corrupte ambtenaren. Ze zoeken hun toevlucht in een bergdorp. Net als Robin Hood beroven ze de rijken om de armen te ondersteunen.

De producten van Shanzhai suggereren niets anders: ze kopiëren dure merkmodellen en maken ze betaalbaar voor het grote publiek. Wie ze koopt, doet dat niet alleen voor een koopje, maar komt ook in opstand tegen de machtige merkenbedrijven en uiteindelijk tegen hun eigen autoritaire regering.

Dit heldendom is natuurlijk slechts de romantische kant van het immense probleem van industriële spionage en productpiraterij. Beide zijn schadelijk voor de internationale economie en ondermijnen het vertrouwen in China als betrouwbare zakenpartner. Shanzhai-producten worden door merkfabrikanten gevreesd en gehaat. Maar er zijn ook internationale ontwerpers die de nieuwe, geoptimaliseerde namaakproducten als creatief en innovatief beschouwen.

Dafen Village heeft de coronapandemie overleefd, hoewel de bestellingen uit het buitenland sindsdien zijn afgenomen. Tegenwoordig bieden de schilders ook schilderworkshops aan en werken ze steeds vaker voor Chinese klanten. Er is vraag naar portretten van Mao, berglandschappen en stillevens van fruit en bloemen.

Dafen-oprichter Huang Jiang is inmiddels ruim 80 jaar oud. Hij woont nog steeds in Dafen, maar produceert geen eigen werk meer. Hij is nu agent voor andere schilders. Met kopieën valt geen groot geld meer te verdienen, zegt hij in een interview. Hij droomt ervan om de ‘schilderarbeiders’, zoals de schilders zichzelf hier noemen, om te vormen tot echte kunstenaars die hun eigen werk creëren: originele schilderijen.