Rusland bestaat uit literatuur – maar de dichters werden lange tijd vervolgd of zelfs vermoord

Rusland is een land dat geobsedeerd is door literatuur. Overal zijn monumenten voor schrijvers uit het verleden te vinden, meestal op straten en pleinen die naar hen vernoemd zijn. Universiteiten, scholen en zelfs steden dragen met trots hun naam.

Hoe is literatuur in Rusland letterlijk een macht op zichzelf geworden? Het punt is dat in Rusland – zowel het tsaristische als het communistische Rusland, en ook het huidige Poetin-Rusland – vrij politiek denken altijd verboden is geweest. En niet alleen het politieke idee. Vóór de revolutie werden religieuze opvattingen die losstonden van de orthodoxie en het separatisme van de nationale provincies onderdrukt. Ook de sociologie en de filosofie werden vrijwel geheel afgeschaft.

Na de revolutie werd het nog erger. Er was een verbod op alles wat als anti-Sovjet werd beschouwd. De straffen waren draconisch, iedereen weet wat de Goelag is. En in Poetins Rusland worden we nu geconfronteerd met een hele reeks verboden zaken - van het verdedigen van de liefde tussen mensen van hetzelfde geslacht tot sympathie voor Oekraïne, wat als hoogverraad kan worden bestraft. En alleen de literatuur, met haar artistieke tekst en haar soms Aesopische taal, zelfs in eigen beheer of in het buitenland uitgegeven, kan zich verder verwoorden.

Dit betekent niet dat de schrijver in een veiligheidsbubbel zit. Integendeel, een radicale woordenkunstenaar zijn die zich niets aantrekt van verboden is gevaarlijk en bedreigend. Maar als iemand eenmaal besloten heeft om Russisch schrijver te worden, moet hij zijn angsten opzijzetten of op zoek gaan naar een andere bezigheid.

De Russische staat is vaak meedogenloos geweest tegenover schrijvers. Dat begon al in de 18e eeuw, toen de Russische seculiere literatuur opkwam en sterker werd. Hun eerste slachtoffer was Radishchev, de auteur van de roman “Reis van Petersburg naar Moskou”, waarin hij scherpe kritiek uitte op de horigheid en pleitte voor de Franse vrijzinnigheid van die tijd. Hij moest in ballingschap gaan.

Na hem werden vele andere schrijvers verbannen, waaronder Poesjkin, Lermontov en Toergenjev. Dostojevski bracht zelfs vier jaar door in een Siberisch gevangenkamp. Dat deed hij alleen omdat hij op een bijeenkomst van liberale vrienden een brief van de criticus Belinsky had voorgelezen, waarin de criticus kritiek had op Gogols boek 'Geselecteerde passages uit de correspondentie met vrienden'. Maar dat is nog niet alles. Aanvankelijk had tsaar Nikolaj I Dostojevski ter dood veroordeeld.

De strijd met schrijvers, tegenstanders van de Sovjetmacht, begon meteen na de revolutie. De beroemde dichter Nikolaj Goemiljov werd gearresteerd wegens betrokkenheid bij een samenzwering tegen het regime. Ondanks Gorki's pogingen werd hij neergeschoten. De Sovjet-Unie onder Stalin werd een ware hel voor schrijvers. Wij hebben veel prozaschrijvers, dichters en toneelschrijvers verloren. Sommigen werden tot zwijgen gedwongen, anderen werden vermoord.

De dooi onder Chroesjtsjov gaf ons weer wat creatieve vrijheid, waardoor de namen van vergeten schrijvers als Michail Boelgakov en Andrej Platonov weer uit de vergetelheid kwamen. De beweging van de ‘jaren zestig’ ontstond, die de liefde voor het communisme inruilde voor de liefde ‘tout court’.

Ik heb deze jaren zestig zelf mogen meemaken: Achmadoelina en Voznesenski, Aksjonov en Okoedzjava – zo verschillend, bijna allemaal politiek extreem naïef, maar oprecht en romantisch. Joseph Brodsky, die in het Westen tegenwoordig vooral bekend is vanwege zijn keizerlijke gedicht over Oekraïne, dat ook in het huidige Rusland in liberale kringen voor verontwaardiging heeft gezorgd, behoorde tot dezelfde generatie, maar was toch heel anders.

Ik wil in het bijzonder het werk van Alexander Solzjenitsyn en Varlam Sjalamov benadrukken, die tijdens de Dooi bekend werden bij een breed publiek. Solzjenitsyn heeft de mogelijkheden van literatuur op een heel concrete manier laten zien: hij schreef het verhaal 'Een dag uit het leven van Ivan Denisovitsj', dat in de Sovjet-Unie werd gepubliceerd in het liberale tijdschrift 'Nowy Mir' en waarin het thema van de Goelag aan bod kwam. De staatsautoriteiten stuurden hem echter in ballingschap vanwege zijn journalistieke werk “De Goelag Archipel”. Wat Sjalamov betreft, zijn verhalenbundel over de Goelag was te radicaal voor publicatie in Rusland en werd daarom in het buitenland gepubliceerd.

Zo ontstond in Rusland een traditie van twee literatuursoorten. De ene werd op de een of andere manier gesteund door de Sovjetmacht. De auteurs van andere literatuur, die vrij waren in hun creatieve dromen, bevonden zich in een slachtofferpositie, afhankelijk van hun tekortkomingen, talent, populariteit of persoonlijke sympathieën voor de betreffende heersers.

Tot de belangrijkste schrijvers van de eerste groep behoren Lenins vriend Gorki en de dichter Majakovski. Gorki was in het Rusland van vóór de revolutie ongelooflijk populair, zelfs populairder dan Tsjechov, en hij steunde de bolsjewieken financieel. Maar toen Lenin aan de macht kwam, kreeg hij ruzie met hem en vertrok naar het buitenland, naar Italië. Stalin lokte hem later terug. Hij wilde Gorki tot auteur van zijn politieke leven maken. Gorki keerde terug, maar schreef niet de biografie van de Führer, maar publiceerde wel veel walgelijke, conformistische werken. Hij stierf in 1936. Misschien hadden ze hem vergiftigd.

Majakovski was de ware dichter van de revolutie, hij geloofde in het communisme, schreef satirische verzen tegen corruptie en bureaucratie, maar in zijn werk had hij een eigen mening bij de keuze van thema's en beoordelingen. Daarom werd hij eind jaren dertig door de krant Pravda bestempeld als trotskist, wat toen al klonk als een verschrikkelijk politiek oordeel. Datzelfde jaar pleegde hij zelfmoord. Stalin riep de dode uit tot de beste dichter van de Sovjet-Unie.

Emigrantenliteratuur begon lang voor de revolutie van 1917. De belangrijkste en bekendste publicist van de Russische emigratie in Rusland was Alexander Herzen, die de Poolse antikoloniale opstand tegen Rusland in 1863 steunde. Eigenlijk begint met hem de tweede Russische literatuur, de vrije, Europese en nostalgische.

De revolutie van 1917 veroorzaakte een enorme exodus van cultuur en literatuur uit Rusland. Soms nam deze ontsnapping tragische vormen aan. In 1922 dwong Lenin meer dan 120 vertegenwoordigers van de Russische cultuur per schip naar Europa om daar in ballingschap te gaan. Onder hen bevonden zich filosofen, sociologen en literatuurcritici.

Vanaf de eerste jaren van de revolutie keerden vooraanstaande persoonlijkheden zich van Rusland af, onder wie schrijvers als Ivan Boenin, die later de Nobelprijs voor Literatuur won, cultuurwetenschappers als Dmitri Merezjkovski, dichters als Vladislav Chodasjevitsj en Georgi Ivanov en literatuurwetenschappers. Ze richtten literaire verenigingen op, richtten tijdschriften op en publiceerden in Russischtalige kranten.

Vanuit de krantenpoëzie die hij in Berlijn begon te schrijven voor de emigrantenpers, groeide Vladimir Nabokov geleidelijk uit tot een stralende ster. Daarnaast was er tijdens de Tweede Wereldoorlog sprake van een culturele emigratiestroom uit Sovjet-Rusland, maar de tweede echte emigratie van schrijvers vond pas plaats na 1974, toen Brezjnev de Joden toestond de Sovjet-Unie te verlaten.

Vladimir Maximov en Andrei Sinyavsky – twee tegengestelde mijlpalen van het Russische idee, de een conservatief, de ander liberaal, pro-Europees – richtten de tijdschriften «Kontinent» en «Sintaxis» op. Ik publiceerde een bescheiden artikel in laatstgenoemde krant toen ik nog in de Sovjet-Unie woonde. In het eerste geval konden mensen mij niet uitstaan ​​vanwege mijn zogenaamde postmodernisme.

Onder Gorbatsjov leek het er even op dat er geen twee geografisch gescheiden literatuur meer zou bestaan. Sommige schrijvers, zoals Joeri Mamlejev, keerden terug uit ballingschap. Alleen op Russische bodem vonden er opnieuw conflicten plaats, maar deze waren niet minder hevig.

Vanaf het midden van de jaren negentig, toen alles nog mogelijk was, begon een bepaald deel van de literatuur met weemoed terug te vallen op het communistische tijdperk. Deze terugval klonk aanvankelijk als een protest tegen de fouten van de perestrojka, waarvan er nogal wat waren, maar uiteindelijk kwam het oude patroon weer bovendrijven: de Russische literatuur was, zoals altijd, verdeeld in westerlingen en Slavofielen. Deze keer vertrouwden de Slavofielen echter op de inlichtingendiensten en wilden een dictatuur creëren.

Alexander Prochanov schreef zijn beroemde roman "Meneer Hexogen", waarin FSB-agenten de echte helden zijn die willen dat er een uitverkorene in Rusland verschijnt. En zie, daar verscheen hij: Poetin. Prochanov had hem herkend. Tegelijkertijd gaf Prochanov aanleiding tot een nationalistische literatuur van de jongere generatie. Ook daar zitten talentvolle namen tussen. Zakhar Prilepin, tegenwoordig een fervent bewonderaar van Poetin en voorstander van de oorlog die hij ontketende, schreef de schrijnende roman 'Thuis' over de Goelag op de Solovetski-eilanden in de jaren twintig. Hoewel er een nationalistische ondertoon in het verhaal zit, slaagt Prilepin er toch in om een ​​sociaal en liefdesdrama te ontwikkelen.

Toen Poetin, de uitverkorene van de nationalisten, aan de macht kwam, begon een nieuwe emigratiestroom van intellectuelen en schrijvers. Beetje bij beetje vinden belangrijke figuren uit de hedendaagse Russische literatuur hun weg terug naar het Westen: Vladimir Sorokin, Ljoedmila Oelitskaja, Boris Akoenin, Dmitri Bykov, Michail Sjisjkin en anderen. Je zou kunnen zeggen dat de boom van de literatuur zo krom is geworden dat alle gouden appels in het Westen zijn beland.

Er ontstaat ook een nieuwe generatie geëmigreerde schrijvers en een tweede literatuur wordt sterker. De romans van Sergej Lebedev zijn inmiddels in verschillende talen verkrijgbaar; de roman 'Het volmaakte gif' over staatsvergiftigers is bijzonder goed. Op het gebied van poëzie valt vooral het talent van Alexander Delfinov op. Onlangs verklaarde hij dat de Russische taal een moorddadige taal is geworden. Hij deed deze uitspraak overigens in het Russisch.

In Rusland stierf de literatuur zelfs tijdens de oorlog niet uit. Ofwel is het ontaard in de Z-poëzie van de fanatici van de president, en is er weinig interessants meer aan. Of het draait om neutrale onderwerpen. Er bestaat in het huidige Rusland geen duidelijk omschreven ideologie, afgezien van Poetins droom van zijn eigen onsterfelijkheid, zowel imperiaal-politiek als fysiek. De schrijvers behandelen dan ook veel existentiële thema's.

Mensen die zich blootstellen, zoals de dichter Shenya Berkovich, die heftig over de oorlog schreef, of die de situatie in stilte ondergaan, bevinden zich in een verschrikkelijke situatie. Zhenya Berkovich zit in de gevangenis. De pianist Pavel Kushnir en auteur van de verbazingwekkende roman «Russkaja nareska» (vrij vertaald: «Russische versnijding») stierf op 39-jarige leeftijd onder onduidelijke omstandigheden in een gevangenis in de oostelijke stad Birobidzjan.

Op een dag, vele jaren later, zullen er nieuwe monumenten en nieuwe straatnamen zijn, zal er weer een Russische literatuur zijn die verenigd is in haar eeuwige westerlingen-slavofiele debat, en God (als Hij wil) zal Rusland een nieuwe vrije liefdespoëzie schenken, vergelijkbaar met die van de jaren zestig. Wie weet hoe lang we nog moeten wachten?

De Russische schrijver Viktor Jerofejev leeft sinds het begin van de oorlog in Oekraïne in ballingschap in Duitsland. – Vertaald uit het Russisch door Beate Rausch.