Stauffenberg: held in Duitsland, controversieel in Polen

Aan de buitenmuur van het gebouw hangt een bord met de tekst: "Wolfenschanze, 20 juli 1944". Binnen is Adolf Hitler te zien, leunend over een militaire kaart. Wehrmachtofficier Claus Schenk Graf von Stauffenberg heeft net zijn aktetas met explosieven onder de tafel gelegd en staat op het punt de conferentiehut te verlaten. De klok wijst 12:35 uur aan. Over zeven minuten zal de bom ontploffen , waarbij de dictator gewond raakt maar niet gedood wordt. De reconstructie, met levensgrote figuren van Hitler en Stauffenberg, vormt het middelpunt van de nieuwe tentoonstelling in de "Wolfenschanze".

Het voormalige hoofdkwartier van de Führer, waar Hitler sinds de aanval op de Sovjet-Unie in juni 1941 meer dan 900 dagen doorbracht, bevindt zich in het noordoosten van Polen, nabij Ketrzyn, dat tot het einde van de oorlog Rastenburg in Oost-Pruisen heette.

Het gebied, goed gecamoufleerd in de dichte bossen, besloeg oorspronkelijk 250 hectare met 50 bunkers, twee vliegvelden en een treinstation. De "Führerbunker", waar ook het opperbevel van de Wehrmacht was gehuisvest, had bijna negen meter dikke betonnen muren.

Betonnen woestijn als trekpleister voor toeristen

Sinds het einde van de oorlog is de Wolfsschanze een puinhoop van beton en staal, zegt gids Jaroslaw Zarzecki. Kort voordat de Sovjettroepen de locatie op 27 januari 1945 bezetten, werd ongeveer 80 procent van de militaire faciliteiten gesloopt.

De historische plek is nu een trekpleister voor Poolse en buitenlandse toeristen. Jaarlijks bezoeken zo'n 300.000 mensen Wolfsschanze, waaronder veel Duitsers.

De populariteit van de historische plek, die het Duitse verzet tegen Hitler herdenkt, mag niet verhullen dat Stauffenberg in Polen op terughoudendheid, zo niet afwijzing, stuit. Zelfs na de democratische overgang , die een toenadering tussen Duitsers en Polen teweegbracht, blijft de nationaal-conservatieve ambtenaar zeer controversieel.

Een brief beledigt Polen en Joden

Hoewel de Hitler-moordenaar in 1992 in aanwezigheid van zijn drie zonen werd geëerd met een gedenkplaat in de Wolfsschanze, maken Poolse politici, niet alleen uit het nationaal-conservatieve kamp, geen geheim van hun afstandelijke houding.

De redenen hiervoor werden in 2012 gedetailleerd uitgelegd door de voormalige Poolse ambassadeur in Duitsland, Janusz Reiter. In een veelbesproken toespraak in het Bendlerblock, het toenmalige en huidige ministerie van Defensie in Berlijn, zei hij over de samenzweerders van 20 juli dat velen van hen niet in staat waren "te breken met het traditionele antisemitisme . De meeste verzetsstrijders stonden ook in de Pruisisch-Wilhelminische traditie van minachting voor Polen en andere Slavische volkeren."

De diplomaat citeerde uit een brief die Stauffenberg aan zijn vrouw over Polen schreef: "De bevolking bestaat uit een ongelooflijk gepeupel, heel veel Joden en een grote mengeling van volkeren. Een volk dat zich alleen maar op zijn gemak voelt onder de zweep. De duizenden gevangenen zullen onze landbouw veel goed doen."

Kaczynski bespot Duitse weerstand

Deze passage dient de partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) van Jaroslaw Kaczynski, die tot december 2023 regeerde, om elke poging tot begrip voor Stauffenberg te bekritiseren als een anti-Poolse daad. Toen de aftredende Poolse president Bronislaw Komorowski in juli 2015 een uitnodiging van de Konrad Adenauer Stichting accepteerde om de herdenkingsceremonie van Stauffenberg bij te wonen, kwam hij onmiddellijk onder vuur te liggen.

"Deze woorden getuigen ervan dat deze Duitse officier een racist was. Hij beschouwde zichzelf en de Duitse natie als een 'meesterras', propageerde een krankzinnige raciale ideologie en accepteerde de slavenarbeid van onderworpen volkeren voor Duitsland", verklaarde de bij de PiS aangesloten "Organisatie voor de Verdediging van de Goede Naam" destijds. Komorowski werd verzocht de herdenking niet bij te wonen, maar hij negeerde het verzoek.

Was er verzet in Duitsland?

Kaczynski trekt het bestaan van een antifascistisch verzet in Duitsland fundamenteel in twijfel. Over de organisatie "Weiße Rose" – een groep jonge studenten in München die hun verzet met hun leven betaalden – zei hij dat het ledenaantal zo klein was dat ze allemaal "in zijn studeerkamer pasten".

Ondanks de anti-Duitse propaganda van de nationaal-conservatieven, groeit langzaam de interesse in Duitsers die het in een uitzichtloze situatie aandurfden om Hitler het hoofd te bieden .

Kasteel Steinort als brug naar de toekomst

Jarenlang hebben toegewijde Duitsers en Polen geprobeerd de traditie van het Duitse verzet van 20 juli 1944 te gebruiken als brug naar de toekomst. Ze kozen kasteel Steinort (Sztynort) in het noordoosten van Polen als locatie voor hun activiteiten. Het landgoed was 500 jaar lang in bezit geweest van de Duitse familie Lehndorff, voordat het in 1945 na de grensverschuiving in handen van Polen viel. Deze historische locatie is niet alleen verbonden met het Duitse verzet door de geografische nabijheid van de Wolfsschanze, maar ook door de persoon van de laatste eigenaar: graaf Heinrich Lehndorff, die op 4 september 1944 in Plötzensee werd geëxecuteerd als deelnemer aan de anti-Hitler-samenzwering.

Het maatschappelijk middenveld in beide landen heeft lang gestreden voor het behoud van het vervallen kasteel. Dankzij particuliere donaties en een subsidie van de Duitse Bondsdag is de achteruitgang voorlopig gestopt. In 2023 stelde een groep experts voor om het kasteel na renovatie te gebruiken als een "Academia Mazuria".

"Steinort biedt dankzij de ligging, de eeuwenoude geschiedenis, de authenticiteit en de unieke uitstraling de beste voorwaarden voor het opzetten van een "Forum voor Europese Dialoog" hier in Noordoost-Europa", aldus Bettina Bouresh van de Lehndorff Society, initiatiefneemster van het project.

"We hebben nu een duidelijke toezegging van beide regeringen nodig", benadrukte Cornelia Pieper, de Duitse consul-generaal in Gdansk, haar standpunt in een interview met DW. De diplomaat noemt het Duits-Italiaanse Villa Vigoni-project aan het Comomeer als voorbeeld, waar sinds 1986 politieke en wetenschappelijke uitwisseling tussen de twee landen plaatsvindt. "We hebben hier en nu een vergelijkbare faciliteit nodig voor Centraal- en Oost-Europa", aldus Pieper.

Dit artikel werd voor het eerst gepubliceerd op 19 juli 2024 en voor het laatst bijgewerkt op 20 juli 2025.