Conflict met de Hohenzollerns: overeenkomst na bijna 100 jaar

Het lijkt de genadeslag – en dat is het waarschijnlijk ook. In Duitsland komt een einde aan een bijna honderd jaar slepend conflict. Een historisch moment, omdat het de eigendom van duizenden kunstwerken duidelijk maakt.

Het Huis Hohenzollern – een Duitse adellijke familie waartoe de laatste Duitse keizer, Wilhelm II , behoorde – had decennialang aanspraak gemaakt op diverse objecten in Duitse musea. De Hohenzollerns eisten ook miljoenen schadevergoedingen voor onteigende kastelen en inventaris.

De hele zaak kwam voor de rechter – totdat Georg Friedrich, prins van Pruisen, achterachterkleinzoon van de laatste Duitse keizer, in 2023 eindelijk de strategie van het adellijke huis veranderde: hij trok de compensatieclaims in en maakte daarmee de weg vrij voor buitengerechtelijke onderhandelingen. De onderhandelingen begonnen in het najaar van 2024. Het resultaat is de nu bereikte overeenkomst.

Kunstwerken blijven in musea

In mei kondigden de nieuwe Duitse staatsminister van Cultuur, Wolfram Weimer (CDU), en Georg Friedrich, prins van Pruisen, een doorbraak aan: de federale regering en de deelstaten Berlijn en Brandenburg waren met het voormalige regerende Huis Hohenzollern overeengekomen de non-profit "Stichting Kunsterfgoed Hohenzollern" op te richten. Deze stichting zal de kunst- en cultuurgoederen die van het Huis Hohenzollern zijn teruggewonnen, beheren. Nu ook de raden van toezicht van de Stichting Pruisisch Cultureel Erfgoed en het Duits Historisch Museum hiermee hebben ingestemd, is de overeenkomst definitief.

Het publiek is de grote winnaar, aldus staatssecretaris van Cultuur Weimer in Berlijn. Zij kunnen de collecties blijven bekijken in musea, waaronder zo'n 3000 objecten in de collecties van de Stichting Pruisische Paleizen en Tuinen Berlin-Brandenburg , de Stichting Pruisisch Cultureel Erfgoed en het Duits Historisch Museum. De nieuwe stichting beheert ook de inventaris – meubels, serviesgoed en schilderijen – van zo'n 70 paleizen, villa's en andere objecten in Berlijn en Potsdam die tot 1945 in bezit waren van of in gebruik waren door de familie Hohenzollern. Het gaat immers om voorwerpen uit het bezit van de familie die in 1918, na het einde van de monarchie, in beslag werden genomen.

De onteigening van de "Junkers"

Terugblik: Tijdens de Tweede Wereldoorlog, die Duitsland verloor , veroverden Sovjettroepen de voormalige Duitse gebieden ten oosten van de Elbe – en daarmee het grootste deel van de Hohenzollern-landgoederen. De Sovjet-Unie beschouwde de "Junkers", de landbezittende adel, als klassenvijanden en steunpilaren van het nazisysteem, en maakte in 1945 korte metten met hen: in de Sovjetbezettingszone werden alle adellijke huizen zonder compensatie onteigend.

Veertig jaar later viel de Berlijnse Muur en werd Duitsland herenigd. Plotseling bevonden veel voormalige Hohenzollern-paleizen en -landgoederen zich op het grondgebied van de Bondsrepubliek. Het Herenigingsverdrag van 1990 bepaalde echter dat de landhervorming van 1945 niet zou worden teruggedraaid. De Hohenzollern moesten dus hun oude bezittingen in het oosten afschrijven.

Ruim 30 jaar later eisten de erfgenamen van de laatste vorst miljoenen schadevergoeding van de Duitse staat en teruggave van cultureel erfgoed – tevergeefs. De rechter moest beslissen.

'Hulp en medeplichtigheid' aan de Nazi's?

Deze vraag speelde een centrale rol in het geschil over de schadevergoeding: hadden vertegenwoordigers van het Huis Hohenzollern zich verbonden met de nationaalsocialisten, die Duitsland tussen 1933 en 1945 regeerden? Meer specifiek, hadden de erfgenamen van de laatste Duitse keizer, Wilhelm II, die in 1918 aftrad, het nationaalsocialisme "aanzienlijk bevorderd"?

En welke rol speelde de zoon van de laatste vorst en voormalig kroonprins Wilhelm van Pruisen tussen de wereldoorlogen? Hielp hij de nazi's aan de macht en herstelde hij de monarchie? De zogenaamde "Compensatiewet" uit 1994 regelt de compensatie van landeigenaren die in 1945 in het oosten werden onteigend en stelt: Iedereen die "aanzienlijke steun" aan Hitler en de nazi's heeft verleend, heeft geen recht op compensatie.

Historische documenten getuigen inderdaad van Wilhelms nauwe banden met Hitler. Foto's en films tonen de voormalige kroonprins met Hitler en andere nazileiders. Wilhelms hoop dat de nazi's hem tot nieuwe keizer zouden kronen, werd echter de bodem ingeslagen. Historici blijven debatteren over Wilhelms rol in de nazistaat.

Op zoek naar toenadering tot Hitler

In hun biografieën beschrijven historici Lothar Machtan ("De kroonprins en de nazi's") en Stephan Malinowski ("De Hohenzollerns en de nazi's") de kroonprins als een radicale antidemocraat die Mussolini bewonderde en toenadering tot Hitler zocht. Zijn uitgesproken doel: de keizerlijke troon. Malinowski en zijn collega Peter Brandt concludeerden in een deskundigenrapport dat Wilhelm van Pruisen door zijn gedrag "aanzienlijk heeft bijgedragen" aan de vestiging en consolidatie van het nationaalsocialistische regime.

Van de voormalige kroonprins is gedocumenteerd dat hij Hitlers verkiezing in de presidentsverkiezingen van 1932 had bepleit. Hij pochte later dat hij twee miljoen stemmen voor hem had weten te bemachtigen. Wilhelm toonde zich ook publiekelijk solidair met de nieuwe elites. "De symbolische hoofdstad van de Hohenzollerns was in 1932/33 zeer belangrijk voor de nazi's", oordeelde historicus Jacco Pekelder uit Münster in een televisie-interview, "ook al had de kroonprins zijn eigen agenda."

Uitkomst zonder vonnis

De redacteuren van de bloemlezing "Het Hohenzollern-debat" uit 2021 uitten hier ernstige twijfels over. Historicus Frank-Lothar Kroll getuigde van Wilhelms "tamelijk marginale betrokkenheid" bij de nazi's. Hoewel hij in de gunst had gestaan ​​bij Hitler, deelde hij diens totalitaire ideologie niet. Hoogleraar geschiedenis Christian Hillgruber zag, net als historicus Michael Wolffsohn, het element van "aanzienlijke steun" niet als aanwezig.

Tientallen advocaten, politici en historici hebben zich decennialang beziggehouden met de restitutie- en compensatieclaims van de nakomelingen van Wilhelm van Pruisen, de voormalige kroonprins van het Duitse Rijk. Dit alles is nu geschiedenis, met de eenwording van Berlijn.