Afrika | Tanzania: President op autoritair pad

Wie tegenwoordig door Tanzania reist, kan de talloze groene vlaggen van de regerende Chama Cha Mapinduzi (Partij van de Revolutie, CCM) op straat niet ontgaan. Overal in het land zijn groene T-shirts te zien bij georganiseerde festiviteiten voor de regeringspartij. Bussen met de beeltenis van president Samia Suluhu Hassan vervoeren mensen op kosten van de staat naar evenementen en hele regio's staan vol met lofprijzingen. De campagne van de CCM voor de parlements- en presidentsverkiezingen die dit najaar gepland staan, is al weken in volle gang, ook al is de exacte datum nog niet bekendgemaakt. Posters van andere partijen ontbreken volledig in het straatbeeld.

De verkiezingen worden als bijzonder belangrijk beschouwd omdat ze bepalend zijn voor de toekomst van de nog jonge democratie in dit land met ongeveer 60 miljoen inwoners, waar het eenpartijstelsel pas in 1992 werd afgeschaft. Het scenario: Of Tanzania ontwikkelt zich tot een autoritair regime zoals de oosterburen Oeganda en Rwanda, of het land slaagt erin de democratie te consolideren.

Terwijl er in het hele land gediscussieerd wordt over de ontevredenheid onder de bevolking over de politieke stijl van de zittende president en de president die zich kandidaat stelt, zijn de kansen op democratische, eerlijke en transparante verkiezingen klein.

"Mama Samia", zoals ze bekend staat, werd in 2021 onverwachts de eerste vrouw die het presidentschap bekleedde als zittende vicepresident, na het plotselinge overlijden van toenmalig president John Pombe Magufuli. Nu wil ze zich voor het eerst kandidaat stellen. Ze moet daarvoor echter verschillende obstakels overwinnen.

Overexploitatie door toerisme

De president wordt door de bevolking als incompetent beschouwd. Ze heeft weinig noemenswaardige initiatieven geïnitieerd; de ontwikkelingsprojecten van het land zijn grotendeels onder Magufuli tot stand gekomen. Waar Magufuli werd gezien als iemand die, hoewel autoritair, de nationale belangen behartigde, lijkt Samia zich nu uitsluitend te richten op machtsbehoud. Ze heeft Magufuli's pogingen om corruptie te bestrijden en passende toezichtsmechanismen in te voeren niet voortgezet, waardoor corruptie steeds wijdverspreider wordt.

Samia's economische beleid is primair gebaseerd op een ongecontroleerde openstelling voor buitenlandse investeerders. De belangen van de lokale bevolking worden grotendeels genegeerd; door de staat opgelegde landonteigeningen zijn aan de orde van de dag. Eisen voor individuele rechten tegen het machtige staatsapparaat zijn zelden succesvol.

Samia's strategie om de economie te stimuleren is voornamelijk gebaseerd op inkomsten uit toerisme. Haar ambitieuze doel is om het aantal bezoekers te verhogen tot 5,3 miljoen per jaar, wat neerkomt op een omzet van 3,9 miljard dollar, wat neerkomt op ongeveer 25 procent van het bruto binnenlands product. Deze inkomsten bereiken de betreffende regio's echter zelden om hun dringend noodzakelijke infrastructuur te verbeteren. Integendeel, gemeenschappen worden grotendeels aan hun lot overgelaten om de gevolgen van ondoordacht toerisme – zoals watertekorten en bergen afval – zelf op te vangen.

Onder Samia bloeit ook de jacht weer op. Naast trofeejacht voor de rijken, gaat het ook om de export van levende, veelal beschermde diersoorten. De geldstroom vanuit deze bedrijven is zeer ondoorzichtig, aangezien de inkomsten worden gegenereerd via gesloten procedures voor de toekenning van jachtconcessies en grotendeels binnen de overheid blijven.

Van hervormer tot autocraat

Aan het begin van haar ambtstermijn presenteerde Samia zich als een hervormer en beweerde ze de vrijheid van meningsuiting, pers en vergadering te willen versterken, die onder Magufuli ernstig beperkt was. Dit maakte niet alleen indruk op de internationale gemeenschap, maar ook op delen van de Tanzaniaanse oppositie.

Toen oppositiepartijen voorstellen presenteerden voor constitutionele en kieshervormingen om de federale structuren te versterken en een onafhankelijke kiescommissie in te stellen, gaf Samia toe. De president wilde haar bevoegdheden niet ingeperkt zien, en evenmin wilde de CCM, die tot in de kleinste gemeenten regeert en controle uitoefent, haar rol als de facto staatspartij verliezen. Overeenkomstige wetswijzigingen werden daarom niet verder doorgevoerd. Integendeel: Samia wil haar uitgebreide bevoegdheden en controle over de kiescommissie niet beperken, maar juist behouden.

Hoewel de CCM een verenigd front vormt naar de buitenwereld, is Samia's machtspositie binnen de partij allerminst veilig. Voormalige loyalisten van Magufuli werken haar tegen, waardoor er achter de schermen interne partijstrijd woedt. De president bekritiseert dissidenten publiekelijk of straft hen zelfs, zoals de recente zaak van CCM-parlementariër en bisschop Gwajima Weighs aantoont. Hij had kritiek geuit op het groeiende aantal verdwenen en gemartelde oppositieleden. Als gevolg hiervan werd de registratie van zijn kerk, de "Glory of Christ Tanzania", met meer dan 2000 gemeenten in het hele land, ingetrokken en kreeg ze het bevel alle activiteiten onmiddellijk te staken. Deze voorbeeldige aanpak van interne partijkritiek heeft zijn effect niet gemist.

De president heeft echter niet één, maar twee achilleshielen: Ten eerste worden vrouwen systematisch gediscrimineerd in de sterk patriarchale Tanzaniaanse samenleving; er zijn zelfs zogenaamde speciale zetels voor vrouwen gecreëerd om hen in staat te stellen deel te nemen aan het parlement. Ten tweede is Samia de eerste vrouwelijke regeringsleider die afkomstig is van Zanzibar, in plaats van van het vasteland, waar de meerderheid van de Tanzaniaanse bevolking woont. Dit maakt haar kwetsbaar. Om meerderheden bij de verkiezingen te verkrijgen, heeft de president daarom niet alleen controle over de kiescommissie nodig, maar ook een verzwakte oppositie.

Verdeelde oppositie

De grootste oppositiepartij van Tanzania, Chadema, benadrukt dat democratische verkiezingen alleen mogelijk zijn als er eerst een hervorming van de grotendeels ondoorzichtige (en daardoor manipulatiegevoelige) kieswet wordt doorgevoerd. Onder leiding van de nieuwgekozen partijleider Tundu Lissu voert de partij daarom de campagne "Geen hervormingen, geen verkiezingen", die brede publieke steun geniet.

Om de volkscampagne te dwarsbomen, onderneemt Samia harde actie tegen Chadema. Nadat de partij weigerde de gedragscode te ondertekenen die vereist is voor deelname aan de verkiezingen in april – die zij als onrechtmatig bekritiseerde – werd de partij uitgesloten van de verkiezingen. Lissu zelf is beschuldigd van hoogverraad, waarop in Tanzania de doodstraf staat. Het proces loopt al weken. Dankzij Lissu's internationale faam en de daaruit voortvloeiende internationale aandacht, is Chadema er tot nu toe in geslaagd het proces te gebruiken als platform voor haar politieke eisen. Als de rest van de wereld op een gegeven moment echter de andere kant opkijkt, is dat mogelijk voorbij.

Ondertussen treedt de regering hard op tegen de oppositiepartij Chadema. Ze heeft haar registratie ingetrokken, haar volledige leiderschap ontslagen, haar rekeningen geblokkeerd en elke steun aan de partij verboden.

De fragiele situatie werd al tijdens de eerste dagen van het proces duidelijk. Toen advocaten uit Kenia en Oeganda arriveerden om het proces bij te staan, werden er een aantal uitgezet. Het regime trad bijzonder wreed op tegen twee buitenlandse procesondersteuners, die werden vastgehouden, gemarteld en later bij de grens werden achtergelaten.

Ondertussen treedt de regering met man en macht op tegen Chadema. Ze heeft de registratie van de partij ingetrokken, de volledige leiding ontslagen, de rekeningen bevroren en elke steun aan de partij verboden. Bekende Chadema-leiders vertelden me in gesprekken dat ze herhaaldelijk grote sommen geld aangeboden krijgen als ze hun politieke functies neerleggen. Tegelijkertijd vrezen ze voor hun welzijn en leven ze in constante angst om vergiftigd te worden; daarom bewaren ze hun drankjes altijd in de kluis als ze in hotels verblijven.

De tweede grote oppositiepartij, de Alliantie voor Verandering en Transparantie (ACT), hanteert een andere aanpak. Hoewel ze ook pleit voor kieshervorming, ligt de focus vooral op grondwetshervorming. Ze heeft de gedragscode goedgekeurd en stelt haar eigen presidentskandidaat voor, partijleider Dorothy Semu. Ondertussen stappen de eerste Chadema-parlementsleden al over naar ACT om hun zetel te behouden.

Het ACT vertegenwoordigt progressievere standpunten. In zijn manifest roept het op tot gratis onderwijs en gezondheidszorg, een begrotingssanering ten gunste van de armen en meer lokale economische ontwikkeling. Als de alliantie het recht wordt ontzegd om haar eigen kandidaten te registreren, is het van plan zich te mobiliseren tegen de CCM-kandidaten, aangezien het in Tanzania mogelijk is om "nee" te stemmen. Ondanks alle verwachte onregelmatigheden wordt dit gezien als een belangrijk proces van democratische participatie dat ernstige gevolgen zou kunnen hebben voor de regeringspartij.

Tot nu toe beweert de partij grote aanslagen van de regering te hebben bespaard. Optredens in de publieke media vinden echter niet plaats of worden op korte termijn afgezegd, waardoor de oppositiepartij zich vrijwel uitsluitend via haar eigen media kan uiten.

Tanzania op het kruispunt

De CCM zelf kondigt een enorme toestroom van nieuwe leden aan, wat haar steun onder de bevolking onderstreept. Mijn gesprekspartners vertelden me echter dat straten en regio's die als bijzonder oppositievriendelijk worden beschouwd, worden afgesloten van noodzakelijke infrastructuur (zoals water- en elektriciteitsvoorzieningen). Nieuwe toegangspunten worden pas geïnstalleerd zodra de gemeenten het gewenste aantal nieuwe CCM-leden hebben aangetoond.

Hoewel de verkiezingscampagne nog niet eens begonnen is, voert de CCM al een harde campagne. De bevolking wordt geïntimideerd door staatsrepressie. Op de Zanzibar-eilanden, die als vijandig tegenover de regering worden beschouwd, is er nog steeds openlijk verzet. Op het vasteland lijkt er echter, ondanks de immense onvrede, geen sprake te zijn van een brede mobilisatie tegen het regeringsbeleid, in tegenstelling tot buurland Kenia.

Het autoritaire regime is echter nog niet geconsolideerd. Internationale aandacht – die met de juiste druk een de-escalerend effect zou kunnen hebben en de oppositie een beschermend schild zou kunnen bieden – is daarom van groot belang. Het is te hopen dat de internationale gemeenschap hiernaar handelt.