Bangladesh | Gevaren voor het derde geslacht

Iedereen die in de file staat in Dhaka of andere grote steden in Bangladesh, zal dit tafereel herhaaldelijk tegenkomen: mannenlichamen en vrouwenkleding lopen naar de geparkeerde auto's, steken hun handen uit en vragen om geld. Niet allemaal, maar sommige vrouwelijke bestuurders geven een paar muntjes of biljetten. Vervolgens bedanken de bedelaars hen en lopen ze door naar de volgende auto.

Deze mensen, die in westerse samenlevingen transgenders zouden worden genoemd, noemen zichzelf Hijra. Volgens officiële schattingen zijn er 11.000 van hen in Bangladesh. "Ik kom uit de regio Dhaka", zegt de 29-jarige Tania, die dagelijks haar brood verdient in de file. "Net als velen van ons woon ik met vijf andere Hijra's in een gedeeld appartement." Alles wordt daar gedeeld. "We leven van de hand in de tand, alles van de straat. We zijn gewend om met heel weinig rond te komen."

Iedereen die uit de kast komt als hijra – dat wil zeggen iemand die zich identificeert als vrouw ondanks mannelijke fysieke kenmerken – wordt nog steeds vaak afgewezen door zijn of haar familie. Hijra's worden vaak uitgesloten van de reguliere arbeidsmarkt – al was het maar vanwege hun uiterlijk. Daardoor leven ze over het algemeen in armoede. Desondanks hebben de hijra's een lange geschiedenis in Bangladesh, een Zuid-Aziatisch land met 175 miljoen inwoners, en een land dat niet alleen draait om leven in uitlaatgassen en werkloosheid. Maar ook om trots.

Wettelijke erkenning

"Iedereen in dit land weet dat ze bestaan", zegt Jusuf Saadat in een modern kantoor in de hoofdstad Dhaka, waar het straatlawaai van buiten doordringt. "Ze worden gediscrimineerd, maar ze hebben desondanks al eeuwenlang hun speciale plaats in de samenleving." Saadat, onderzoeker bij de onafhankelijke denktank Centre for Policy Dialogue, benadrukt het respect dat de hijra genieten: "Ze staan bekend om hun sterke band als groep, en nemen zelfs kinderen op die zonder zorg achterblijven."

De mensen in Bangladesh voelen dus een "soort clementie" voor deze gemarginaliseerde groep, benadrukt Jusuf Saadat glimlachend: "Wij zien hun inkomen ook niet als bedelen. Iedereen in Bangladesh weet dat hun identiteit hen ervan weerhoudt ander werk te vinden. Daarom geven we ze geld." In een land waar ongeveer 90 procent van de mensen zich identificeert als moslim, een religie die, net als het christendom, weinig respect heeft voor queeridentiteiten, is dit verrassend.

Maar wat nog verbazingwekkender klinkt: de hidjra worden niet alleen getolereerd, maar zelfs officieel erkend als een apart geslacht. In 2014 bevestigde een nieuwe wet dat Bangladesh niet langer alleen de geslachtscategorieën man en vrouw kende, maar de hidjra ook als derde geslacht erkende. "Na decennia van geleidelijke verbeteringen voor de hidjra was dit echt een gigantische stap", herinnert Saadat zich.

Queer-identiteiten zijn taboe

Sindsdien heeft Bangladesh een aanzienlijke voorsprong op de meeste westerse landen wat betreft genderbeleid. Mensen zoals Tania kunnen nu een identiteitskaart krijgen – niet langer als man, maar als hidjra. "De hoop is dat deze erkenning ooit ook zal leiden tot integratie op de reguliere arbeidsmarkt", legt Jusuf Saadat uit. Hij waarschuwt echter dat regels één ding zijn, "normen en cultuur kosten tijd."

Het bijzondere karakter van de formele erkenning van de Hidjra blijkt uit de manier waarop andere queergroepen in de samenleving worden behandeld. Jusuf Saadat zoekt even naar woorden om zich niet al te hard uit te drukken: "Als iemand in Bangladesh zegt dat hij of zij homoseksueel, lesbisch of homoseksueel is, wordt dat helemaal niet geaccepteerd. Het is hier een absoluut taboe." Het is zelfs illegaal. "Zelfs binnen de religie, binnen de islam, is het verboden." Alleen de Hidjra genieten meer acceptatie, zegt hij: "Omdat we vinden dat hun identiteit aangeboren is." Dit geldt niet voor homoseksualiteit.

Sinds haar wettelijke erkenning voelt Tania zich veiliger en, in ieder geval in principe, erkend: "Wij zijn wetgetrouwe burgers van dit land; we houden ons aan de wetten in Bangladesh. En als we iets verkeerd doen, staan we open voor kritiek," zegt ze, als iemand die nooit voor zichzelf kan spreken, maar altijd opkomt voor haar groep. "Daarom is het zo belangrijk dat deze wet ons een identiteit geeft! Niemand kan ons zomaar opsluiten of zo."

Omverwerping van premier Sheikh Hasina

Tania zegt dit alles echter onder voorwaarde van anonimiteit. Haar echte naam is anders. Omdat ze zich niet meer zo veilig voelt als een paar maanden geleden. Bangladesh maakt momenteel turbulente tijden door. In augustus vorig jaar zorgden studentenprotesten ervoor dat premier Sheikh Hasina, die het land meer dan vijftien jaar als een dictator had geregeerd , het land ontvluchtte.

De seculiere maar wrede premier was op dat moment al verantwoordelijk voor de dood van 1400 demonstranten. Onder hen bevonden zich ook Tania's vrienden. Na Hasina's ontsnapping gaf het leger Nobelprijswinnaar Muhammad Yunus de opdracht een overgangsregering te vormen. Het land is echter nog lang niet klaar voor nieuwe verkiezingen. Dit komt deels doordat islamistische krachten nu in opkomst zijn in wat normaal gesproken een gematigd islamitisch land is.

Zelfs op de dagen van de staatsgreep voelde Tania niet alleen vreugde over haar nieuwe vrijheid, maar vreesde ze ook wat er zou komen. "Tijdens de onrust stormde een politieagent ons appartement binnen, schreeuwde tegen ons, bedreigde ons en eiste ons geld." Ze hadden niet veel, maar gaven hem toch alles. "Dat zal ik waarschijnlijk nooit vergeten." En nu? "We moeten oppassen voor de islamisten; helaas hebben ze een hekel aan mensen zoals wij. Ze zien ons als een probleem."

"Als iemand in Bangladesh zegt dat hij of zij homoseksueel, lesbisch of homoseksueel is, wordt dat absoluut niet geaccepteerd. Het is hier een absoluut taboe."

Yusuf Saadat Centrum voor Beleidsdialoog

De Jamaat-e-Islami-partij, een islamistische groep die onder leiding van Sheikh Hasina consequent buiten de macht werd gehouden, is nu populair in het land, mede dankzij haar langdurige oppositie. Dit merkt Julfikar Ali Manik op, een bekende liberale journalist in het land die herhaaldelijk heeft bericht over religieus extremisme en de positie van de hidjra, onder andere voor de krant Daily Star.

"Uit mijn werkervaring kan ik zeggen dat de extremisten hier in Bangladesh, hoe ze ook heten, geïnspireerd worden door groepen als Al-Qaida, de Taliban en Islamitische Staat", zegt Manik, die na de staatsgreep ondergronds moest gaan . "Ik heb jaren geleden zelf een aantal van deze extremisten geïnterviewd en ze zeiden tegen me: Ja, we willen een Taliban-achtig systeem in Bangladesh." En iedereen weet wat dat betekent.

Toenemende invloed van islamisten

Julfikar Ali Manik observeert al geruime tijd een sluipende islamisering in het land, zelfs zonder dat islamistische partijen een regering vormen: "Ik beschrijf mijn identiteit bijvoorbeeld als Bengaals. Dat kan moslim, christelijk of boeddhistisch zijn. Ik zie mijn identiteit als etnisch, niet als religieus." Maar de islamisten? "Die zeggen: 'Nee, je bent moslim.'"

Zo vermaanden aanhangers van Jamaat-e-Islami vrouwen vaak om hun gezicht niet te versieren volgens de hindoeïstische gebruiken, maar in plaats daarvan een boerka te dragen. En jongens zouden geen korte broeken of baarden moeten dragen. "Het zijn deze kleine dingen die ze de maatschappij in de loop der tijd proberen op te dringen. En uit angst houden veel mensen zich daaraan." Of ze gingen ondergronds, zoals Julfikar Ali Manik.

Islamistische groeperingen zijn zeker niet altijd vreedzaam. Begin dit jaar veroorzaakten ze ophef toen ze vrouwenvoetbalwedstrijden bestormden en dwongen deze te staken. Recent hebben zich meerdere soortgelijke incidenten voorgedaan. De boodschap: conservatieve genderrollen moeten strikt worden nageleefd. Voor de hidjra – het derde geslacht – is dit een bedreiging.

Verandering gaat ten koste van minderheden

Leo Wigger, Fellow voor EU- en Zuid-Aziatische Betrekkingen aan het Mercator College voor Internationale Betrekkingen en expert op het gebied van Bangladesh, ziet de hidjra als de grootste verliezer in deze omwenteling, die meer vrijheid voor iedereen had moeten betekenen: "In deze postrevolutionaire strijd om invloed winnen sommige partijen die eerder geneigd zijn staatsinstellingen te misbruiken nu aan kracht." Dit geldt met name ten koste van minderheden: "De situatie is enorm verslechterd voor de al lang bestaande transgendergemeenschappen. Als je met activisten praat, is de angst heel groot."

Het is nog niet bekend wanneer er nieuwe verkiezingen in Bangladesh zullen plaatsvinden. Velen in het land gaan er echter van uit dat islamistische groeperingen zoals Jamaat-e-Islamit tot de favorieten zullen behoren. Voor de Hidjra, die traditioneel worden beschouwd als geluksbrengers voor pasgeborenen en na de geboorte worden uitgenodigd voor ceremonies, zal de situatie waarschijnlijk nog gespannener worden.

Misschien zouden ze zelfs hun derde genderstatus verliezen. Tania gaat sowieso bijna nooit meer de straat op om geld te vragen. Ze verstopt zich en heeft vaak honger: "Ik ben op een veilige plek, bij mijn vrienden. We zijn voorlopig voorzichtig."