De Heilige Stoel, het beste paviljoen op de Biënnale van Venetië

Het is net zo simpel als een paar architecten die over het einde van de wereld praten en een groepje vrouwelijke architecten die nadenken over hoe ze de middag het beste kunnen beginnen. “Dit paviljoen is heel radicaal omdat het extreem eenvoudig is.” Tatiana Bilbao beschrijft haar interventie: architectuur als zorg en collectieve verantwoordelijkheid. Als een kunstvorm die in staat is hedendaagse sociale en ecologische uitdagingen aan te pakken, valt het, in ambitie, samen met Laudato Si , de encycliek van paus Franciscus die, net als Sint Franciscus van Assisi, spreekt over ‘het behandelen van het huis als een zuster’; dat wil zeggen, de verantwoordelijkheid om een ​​gemeenschappelijk huis te delen. Het paviljoen van de Heilige Stoel op de Architectuurbiënnale van Venetië, dat tijdens deze 19e editie een speciale vermelding kreeg onder de prijswinnaars, is op ieders lippen. Het is anders.

Venetië heeft een zeer moeizame relatie met de Architectuurbiënnale. Aan de ene kant steunt het de Biënnale omdat het de inkomsten die het genereert nodig heeft. Aan de andere kant sluipt het architectuurdebat door de stad. Het laat geen spoor achter. Anna Puigjener van MAIO Architects is de andere ontwerper van het nieuwe paviljoen van de Heilige Stoel in Venetië. Het is in feite een reddingsoperatie – en geen restauratie – die de irrelevantie van veel architectonische ingrepen tijdens de Architectuurbiënnale aan de kaak stelt. Er kan veel gered worden. Hier worden niet alleen de muren, fresco's en de fysieke architectuur hersteld, maar ook het architectonische gevoel, het Venetiaanse culturele weefsel en de buurtgemeenschappen van de Santa Maria Ausiliatrice-kerk zelf. Deze kerk is omgebouwd tot een sociaal centrum in de wijk Castello, vlak bij de tuinen met de nationale paviljoens. De interventie is dus zuiver christendom. Het redt juist de armoede van geest waarin het meest openlijke katholicisme ware rijkdom vindt.

Slechts drie edities geleden besloot het Dicasterie voor Cultuur van het Vaticaan de link te leggen met zijn eeuwenoude artistieke mecenaat door een paviljoen te laten bouwen voor de Architectuurbiënnale van Venetië. Het was een groot succes: diverse van 's werelds beroemdste architecten – van Souto de Moura tot Norman Foster – ontwierpen zeven kapellen in de tuinen van het klooster op het eiland San Giorgio Maggiore. Deze paviljoens voelden zo sterk en hadden zo'n natuurlijke relatie met de schaarse vegetatie die in Venetië groeit, dat ze een blijvende indruk op hen achterlieten.

Het succes van de paus en de curie kon echter enkel van architectonische aard zijn. Ze wilden meer. “Hun nieuwe kardinaal, die het Dicasterie van Cultuur leidt, gaf aan dat kunst in de 21e eeuw de mens – de mensheid – centraal moet stellen”, legt Tatiana Bilbao uit. Voor de volgende editie bestond Álvaro Siza 's interventie in de kloostertuin uit het verzorgen van de gewassen, het openstellen van een binnentuin voor buren en bezoekers en het delen van zaden en bloemen om kruidenthee van te maken.

In dezelfde geest dwong Maurizio Cattelan met zijn interventie With my eyes op de laatste Kunstbiënnale de bezoekers om het proces van het betreden van een vrouwengevangenis te doorlopen: controle, uitkleden... Eenmaal binnen ontmoette je een aantal van de opgesloten vrouwen die een jaar lang met de kunstenaars hadden samengewerkt.

In deze geest hebben drie vrouwelijke architecten het nieuwe paviljoen van de Heilige Stoel ontworpen. Opera Aperta combineert de opening van het werk in de kerk van Santa Maria Ausiliatrice voor de bewoners van de wijk Castello met de redding ervan (er wordt niet gesproken over restauratie) en de verbouwing ervan (al is het maar tijdelijk) tot een restauratieschool en sociaal centrum. Laten we eens kijken hoe het werkt.

Onder leiding van de jonge Portugese kardinaal José Tolentino de Mendoça was dit keer Tatiana Bilbao de geselecteerde architect. De Mexicaanse vrouw koos ervoor om te werken zoals ze dat ook doet bij de bouw van sociale woningen of openbare ruimtes: ze deelde het project. Daarom deed ze een beroep op Anna Puigjener (MAIO Architects) en Marina Otero Verzier , die ervaring hebben als curator voor de Biënnale van Venetië. Samen begonnen ze te brainstormen over ideeën: van het besteden van geld aan restauratie tot het omzetten van die restauratie in vaklessen om te leren samenwerken met stukadoors, keramisten, schilders en restaurateurs. De architecten voegden de Venetiaanse Giovanna Zabotti, artistiek directeur van Fondaco Italia, toe aan het project. En zo ontstonden er bruggen naar buurtverenigingen. Daarna volgde het sociale gebruik: naast de workshops, het welkom. Zo vroegen ze aan het conservatorium om ruimte zodat musici met grotere instrumenten – pianisten, percussionisten – daar konden repeteren. Tijdens workshops en buurtbijeenkomsten was er achtergrondmuziek.

Tatiana Bilbao ESTUDIO en MAIO Architects hebben hun ingreep opgelost door een architectuur te hanteren die erop gericht is verdere schade aan de kerkruïne te voorkomen en om zichzelf geen letsel toe te brengen door middel van beschermende stoffen, steigers en gele noodverlichting. De rest wordt door Otero Verzier en Zabotti met bezoekers, ambachtslieden en bewoners aangepakt.

Het paviljoen werd in de 12e eeuw gebouwd als gasthuis voor pelgrims. Het was het eerste ziekenhuis van Venetië. In de 18e eeuw werd het een kleuterschool. In 2001 besloot de gemeenteraad van Venetië om het terrein te bestemmen voor cultureel gebruik. Sindsdien wacht het op restauratie. Het Vaticaan zal de komende vier jaar verantwoordelijk zijn voor het beheer ervan, op basis van de richtlijnen die door de commissarissen zijn vastgesteld.

Toen het project afgelopen vrijdag werd geopend, keek een oudere buurman door het raam naar de binnenplaats. Het was niet de oude vrouw met het gordijn. “Vanmorgen kwam hij het klooster vegen”, vertelde Bilbao me. Hij dacht na over het wonder dat de ruïne die hij vanuit zijn raam zag, tot leven was gekomen.