Giotto in Florence, Vaticaanfragment in het Opificio delle Pietre Dure

Van 29 juli tot en met 1 november 2025 verwelkomt het museum Opificio delle Pietre Dure in Florence, in het kader van de serie "Caring for Art. Restorations on Display", een gast van buitengewoon belang voor de wereld van kunst en onderzoek: het zogenaamde Vaticaanfragment, het enige overgebleven stuk uit de cyclus muurschilderingen die Giotto en zijn team in het eerste kwart van de 14e eeuw maakten in de oude Sint-Pietersbasiliek in het Vaticaan. Het is een werk van uitzonderlijke historische en artistieke waarde en is nu volledig toegankelijk na een complex restauratieproject dat de Opificio delle Pietre Dure tussen 2016 en 2019 uitvoerde.

Het Vaticaanfragment is een zeldzaam getuigenis van Giotto's activiteiten in Rome: het betreft een losliggend deel van een muurschildering, momenteel ingebed in een gipsen bed dat de drager ervan vormt. Het toont twee sobere en krachtige heiligenfiguren die lange tijd ten onrechte werden geïdentificeerd met de heiligen Petrus en Paulus.

De geschiedenis van dit fragment is fascinerend en wordt gekenmerkt door een complexe gelaagdheid van materialen en herinneringen. De oude Sint-Pietersbasiliek, gebouwd in de eerste eeuwen van het christendom, werd vanaf de 16e eeuw geleidelijk afgebroken om plaats te maken voor de projecten van Bramante en Michelangelo. Van de 14e-eeuwse muurschilderingen, toevertrouwd aan de belangrijkste schilder van die tijd en wiens nagedachtenis in de bronnen wordt overgeleverd, is dit fragment het enige materiële getuigenis. Het is bewaard gebleven vanwege zijn getuigenis- en devotionele waarde en daarom door de tijd heen met grote zorg bewaard gebleven. Een inscriptie op de achterzijde herinnert eraan hoe het werk in 1610 door Pietro Strozzi, kanunnik van de Vaticaanse basiliek en secretaris van paus Paulus V, aan Matteo Caccini werd geschonken. Deze laatste, die het belang ervan erkende, liet het in 1625 decoreren en tentoonstellen voor de eredienst – we weten niet waar.

Het schilderij is nauwelijks gezien en bestudeerd, maar werd in 2015 tentoongesteld ter gelegenheid van de tentoonstelling "Giotto, l'Italia" (Milaan, Palazzo Reale). Tijdens deze tentoonstelling werd duidelijk dat er dringend behoefte was aan een restauratie die inzicht zou verschaffen in de technische en stilistische aspecten ervan.

Vanaf 2016 ondernam de Opificio delle Pietre Dure een nauwgezet diagnostisch onderzoek, gevolgd door een zorgvuldige restauratie. De ingreep richtte zich op het verwijderen van overschilderingen en patina die zich in de loop der eeuwen hadden opgebouwd en die de leesbaarheid van het stuk geleidelijk hadden aangetast en de verfijning van de originele schildering hadden verdoezeld.

De reiniging onthulde delicate, uiterst fijne penseelstreken. Infraroodanalyse benadrukte de constructie van de figuren, gekenmerkt door scherpe, diepe schaduwen. De huidtinten zijn gemodelleerd met kleine pigmenttoetsen – oker en oxide – op een verdaccio-basis, terwijl gelaatstrekken, zoals neuzen en lippen, worden gedefinieerd door krachtige zwarte en rode lijnen. Deze uitvoeringsmethode, herkenbaar en consistent met Giotto's technieken, bevestigde de directe toeschrijving aan de meester zelf en verdreef de twijfels die in voorgaande decennia waren ontstaan.

De zorgvuldige restauratie van dit schilderij, dat nu leesbaar en authentiek is, maakt het mogelijk het met grotere zekerheid te plaatsen in het oeuvre van Giotto. Dit stimuleert nieuwe chronologische en stilistische beschouwingen en vergelijkingen met andere bewijzen van zijn activiteiten, van de benedenbasiliek van Assisi tot het Stefaneschi-polyptiek en de Santo Stefano die nu bewaard wordt in het Horne Museum in Florence.

Zoals Serena Romano schreef bij de presentatie van het project: "In de geschiedenis van de middeleeuwse kunst zijn zekerheden zeldzaam, de datering van werken reikt decennia, zo niet eeuwen terug, toeschrijvingen zijn moeilijk en de namen van kunstenaars, als ze al bestaan, zijn vaak onduidelijk. Wat we vandaag presenteren, na de meesterlijke restauratie uitgevoerd door de Opificio, is in plaats daarvan een wonder van geschiedenis, conservatie en traditie: een wonder dat publiekelijk bekend maakt wat, zonder al te veel voorzichtigheid, kan worden omschreven als een groots, ongepubliceerd picturaal werk van Giotto en, in andere opzichten, een concentratie van uitzonderlijke en uitzonderlijk gedocumenteerde historische gebeurtenissen."

Deze uitgebreide tentoonstelling biedt het publiek, zowel wetenschappers als liefhebbers, een unieke kans om een vrijwel ongezien Giotto-fragment te bewonderen en de resultaten van een grondig wetenschappelijk onderzoeks-, conserverings- en verbeteringsproject met eigen ogen te ervaren. Deze uitzonderlijke gebeurtenis, mogelijk gemaakt door de genereuze donaties van de eigenaren van het werk en de voortdurende inzet van de Opificio delle Pietre Dure voor het Italiaanse artistieke erfgoed, is een unieke gelegenheid om stil te staan bij de waarde van kunstzorg, zowel als cognitieve als maatschappelijke daad, waardoor we vergeten meesterwerken kunnen herontdekken en teruggeven aan de gemeenschap.

(door Paolo Martini)