De wet van vuur en lied

Zonder politie, zonder rechtbanken, zonder geschreven wetten of formele instellingen, wat voor soort samenleving zou het dan zijn? Chaos zou in gedachten komen. Iets wat niet veel verschilde van de 'zuivering' die in De Zuivering wordt beschreven. Toch leefden de eerste menselijke gemeenschappen tienduizenden jaren lang op deze manier, zonder instellingen en formele regels, zonder rechters en gendarmes, maar binnen een gedefinieerde orde en vreedzame gemeenschappen. Een orde die gevestigd werd door relaties, rituelen en gedeelde herinneringen. Een orde waarin samenwerking niet als vanzelfsprekend werd beschouwd, maar voortdurend werd onderhandeld, gehandhaafd en, af en toe, versterkt door straffen.

De Hadza zijn een groep jagers-verzamelaars uit Tanzania, een van de weinige overgebleven samenlevingen ter wereld die nog steeds leeft van de natuurlijke hulpbronnen. Ze hebben geen leiders of rigide hiërarchieën. Toch slagen ze erin om, zoals veldstudies hebben aangetoond, verrassend effectief samen te werken. Als het bijvoorbeeld gaat om het delen van voedsel, bestaat er een impliciete norm van delen: van degenen die succesvol zijn in de jacht, wordt verwacht dat ze delen. Er zijn geen rechters om deze regel te handhaven. Desondanks zijn overtredingen buitengewoon zeldzaam. Er zijn geen fysieke of verbale sancties voor degenen die de regels overtreden. Het is allemaal een kwestie van reputatie. Degenen die niet delen, worden geïsoleerd en belachelijk gemaakt. Hun naam circuleert in avondverhalen rond het kampvuur. Ze worden een voorbeeld van wat niet hoort te gebeuren. Het is een subtiele maar krachtige straf: uitgesloten worden van een groep die afhankelijk is van wederzijdse hulp staat gelijk aan een zeer zware straf.

Heel anders, maar evenzeer leerzaam, is de dynamiek die we waarnemen bij de Inuit die de Arctische gebieden bewonen. In een vijandige omgeving hangt overleven af van het vermogen en de bereidheid om samen te werken. Maar wanneer het misgaat, en er conflicten ontstaan over sentimentele zaken of de verdeling van middelen, nemen de Inuit geen toevlucht tot geweld. Ze gebruiken 'zangduels'; een geritualiseerde vorm van wedstrijd waarbij twee rivalen elkaar rijmend beledigen voor het dorp, in een poging de gunst van het publiek te winnen. De winnaar is niet degene die gelijk heeft, maar degene met het meest effectieve lied. Een archaïsche vorm van wedstrijd, vergelijkbaar met battlerap of de disstracks van de trappers die zo populair zijn op Spotify. Deze vorm van 'artistieke straf' is veelzeggend. De straf wordt niet van bovenaf opgelegd, maar door de groep bemiddeld. Publieke vernedering vervangt wraak. De sociale orde wordt niet gehandhaafd door geweld, maar door ironie, prestige en in sommige gevallen zelfs schoonheid.

De Yanomami in het Amazonegebied hebben een ander model ontwikkeld. In deze semi-nomadische jager-verzamelaarssamenleving staan gelijkheid en delen hoog in het vaandel. Niemand eet het vlees van zijn eigen prooi. Ze delen het met familie en vrienden, in het vertrouwen dat anderen hetzelfde zullen doen en dat iedereen het zijne krijgt. Overtredingen van deze normen worden streng bestraft. Conflicten lopen vaak uit op fysieke gevechten. Maar zelfs hier gelden regels. Wraak moet proportioneel zijn, publiekelijk gerechtvaardigd en vaak vooraf overeengekomen. Straf is niet blind: ze wordt bepaald door gedeelde sociale normen, hoe variabel ook. Het interessante is dat zelfs in gewelddadige contexten zoals deze de samenwerking niet ophoudt; ze blijft bestaan. De Yanomami sluiten allianties, handelen en trouwen met leden van verschillende clans. Paradoxaal genoeg vernietigt geweld de sociale structuur niet: het herstructureert en versterkt deze.

Onder de Mbuti in Congo en de !Kung in de Kalahari worden nog steeds andere vormen van conflictbeheersing waargenomen. Sociale druk is de belangrijkste vorm van controle. Als iemand zich opportunistisch gedraagt, wordt hij of zij op cruciale momenten in het collectieve leven publiekelijk belachelijk gemaakt of genegeerd. Er zijn geen gevangenissen of formele sancties. Er wordt gebruikgemaakt van symbolische isolatie, wat veel pijnlijker en strafbaarder kan zijn. De egoïstische persoon die weigert voedsel te delen, opschept over zijn prooi of de gelijkheidscodes schendt, wordt door de gemeenschap gestraft. De straf kan bestaan uit collectieve ironie, spot rond het vuur, corrigerende roddels of tijdelijke isolatie. Zelfs onder de Mbuti wordt gezang gebruikt om afkeuring te uiten. Het is de "", een zangritueel dat het bos, een moreel en spiritueel wezen, oproept om getuige te zijn van het ongepaste gedrag. Het cruciale punt is dat de straf wordt uitgevoerd door degenen die er niet direct baat bij hebben: "altruïstisch" gedrag, volgens de definitie van gedragseconomen. Straffende mensen doen dat om het evenwicht te bewaren, vanuit een gevoel van verantwoordelijkheid jegens de groep. Het is geen wraak of dwang, maar een collectief correctiemechanisme dat samenwerking en gelijkheid in stand houdt met subtiele maar effectieve middelen. Sociale cohesie wordt op deze manier opgebouwd: niet door dreiging met geweld, maar door de kracht van gedeelde normen.