Portugal in de EEG: de soundtrack van een transformatie

In 1981 bracht GNR een nummer uit dat een voorteken zou worden en voor velen de soundtrack van een tijdperkverandering. De toetreding van Portugal tot de EEG resoneerde als een verlangen en een lotsbestemming. Vier jaar later nam de popprofetie plechtige vorm aan: op 12 juni 1985, in de imposante setting van het Jerónimosklooster, ondertekende Portugal het Toetredingsverdrag tot de Europese Gemeenschappen. Op 1 januari 1986 was de toetreding officieel. We waren eindelijk "in Europa".

Veertig jaar later is het land een andere plek. En, in tegenstelling tot wat zo vaak gebeurt met soundtracks, is deze nog niet afgelopen; hij speelt nog steeds door, met remixen, ups en downs en wat pauzes om de muziek af te stemmen.

Het toetredingsproces begon formeel in 1977, slechts drie jaar na de Aprilrevolutie. Portugal probeerde nog steeds te begrijpen hoe een democratie moest worden opgebouwd en had zijn aandacht al op het continent gericht. Tussen dekolonisatie, economische crisis, grondwetgevende verkiezingen en een samenleving in beroering, werd de Europese integratie vanaf het begin gezien als een ankerpunt voor stabiliteit en een hefboom voor ontwikkeling. Zoals Mário Soares in 1977 benadrukte: "Het negeren van deze realiteit zou de verschillen alleen maar vergroten... met alle gevaren van desintegratie van dien." Europa was voor Portugal zowel een politieke horizon als een praktische noodzaak.

Interessant genoeg (of misschien ook niet) slaagde het Europese project erin om figuren met tegengestelde ideologische opvattingen in één koor samen te brengen. Mário Soares en Francisco Sá Carneiro, twee van de protagonisten van de politiek na 25 april, zagen Europa als een nationaal doel. Het creëren van consensus rond toetreding tot de EEG, met name tussen de PS en de PSD, is een van de zeldzame momenten van een "centraal blok" dat resulteerde in meer dan politiek pragmatisme: het was strategie met visie.

En de resultaten, ondanks alle bedenkingen en vertragingen, zijn voelbaar. In 1985 bedroeg het Portugese bbp per hoofd van de bevolking 53% van het gemiddelde van de toenmalige Europese Economische Gemeenschap. In 2022 bedroeg dit cijfer 76% (en 82% als we de koopkrachtpariteit meerekenen, volgens het Instituto +Liberdade ).

Portugal heeft de afgelopen decennia meer dan € 100 miljard aan Europese fondsen ontvangen. Wegen, spoorwegen, sanitaire voorzieningen, jeugdprogramma's, digitalisering, hoger onderwijs – het land is met Europese steun gemoderniseerd. Er is meer dan 1900 km aan snelwegen aangelegd. Het sanitaire netwerk bestrijkt nu meer dan 90% van de bevolking. Projecten zoals Ferrovia 2020 en het Jongerenwerkgelegenheidsinitiatief zijn directe erfgenamen van deze investering.

Natuurlijk verloopt niet alles perfect. De uitvoeringssnelheid van de fondsen, met name in het kader van het Herstel- en Veerkrachtplan (RRP), blijft achter. Eind 2023 was slechts 21% van de fondsen uitgevoerd. Bovendien blijft de publieke perceptie van de Europese fondsen verrassend vaag, alsof we naar een belangrijk nummer luisteren, maar dan op de achtergrond, terwijl we iets anders aan het doen zijn.

En hier verandert de toon van het lied. Want hoewel de structurele effecten van de integratie zichtbaar zijn, blijven de strategische effecten – het vermogen om te plannen, te hervormen en te mobiliseren – onder hun potentieel. Veertig jaar later twijfelt Portugal nog steeds tussen een hoofdrolspeler in de Unie of een figurant op een podium waarvan het niet helemaal begrijpt hoe het werkt.

Maar ondanks alle veranderingen blijft één ding overeind: de geest van het Europese project als belofte van convergentie, modernisering en een gedeelde toekomst. Het Europa van 2025 is niet het Europa van 1985, en Portugal evenmin. Maar de principes blijven geldig: openheid, samenwerking, vertrouwen in instellingen en betrokkenheid bij de burgers.

Het vieren van 12 juni 1985 is meer dan alleen het herdenken van een historisch moment. Het is het herdenken dat toetreding tot de EEG een keuze was. En dat die keuze elke dag opnieuw wordt hernieuwd, of vergeten.

Het GNR-lied was misschien ironisch. Maar vandaag klinkt het meer als een kroniek van een pad dat nog open ligt. Het is aan ons om te beslissen of we het blijven zingen uit nostalgie... of uit overtuiging.

Masterdiploma Internationale Economie en Europese Studies aan de ISEG. Diploma Europese Studies aan de Faculteit der Letteren van de Universiteit van Lissabon.