De gearchiveerde waarheid: FP25, Herinnering en gerechtigheid

Het uiteindelijke besluit van het Security Information System (SIS) om geheime documenten met betrekking tot de FP van 25 april openbaar te maken, is een initiatief dat met kracht en verwachting wordt verwelkomd. Het is een noodzakelijke, zij het late, stap in de richting van historische verheldering en het herstel van een rechtvaardigheid van de herinnering die zo vaak wordt verwaarloosd. De ondoorzichtigheid die deze archieven decennialang heeft omgeven, heeft niet alleen speculatie aangewakkerd, maar ook bijgedragen aan de devaluatie van een duister hoofdstuk in onze democratie, dat in zijn ware dimensie moet worden begrepen.

Het is betreurenswaardig dat deze documentaire onthulling niet eerder heeft plaatsgevonden. De volwassenheid van een democratie wordt onder andere afgemeten aan haar vermogen om met moed en zonder omwegen naar het verleden te kijken. Door cruciale informatie over een terroristische organisatie die de rechtsstaat aanviel en onschuldige levens nam, zo lang geheim te houden, hebben de Portugese autoriteiten onbewust bijgedragen aan een vorm van collectief geheugenverlies. Institutionele transparantie is hier niet alleen een verplichting van publieke verantwoordelijkheid, maar ook een gebaar van respect voor de slachtoffers en hun families.

De FP25 van april vertegenwoordigde een van de meest gewelddadige antidemocratische afwijkingen in onze recente geschiedenis. Opgericht door voormalige politieke leiders verbonden aan revolutionair extreemlinks, waaronder Otelo Saraiva de Carvalho, probeerde de FP25 met geweld een politiek model op te leggen dat het Portugese volk duidelijk had afgewezen in vrije en pluralistische verkiezingen. Deze poging tot gewapende opstand, vermomd als verzet, was niets meer dan een frontale aanval op de volkssoevereiniteit. Het Portugese volk zei nee tegen het totalitaire project en liet dat ook via de stembus weten; er was geen enkele rechtvaardiging voor het geweld dat daarop volgde.

De acties van FP25, de moorden, de bomaanslagen en de afpersing, waren niet het resultaat van marginale excessen, maar eerder van een minutieus uitgestippelde strategie. Het was puur terrorisme, met een ideologisch gezicht en een politiek programma. En als zodanig moet het worden behandeld met een ondubbelzinnige veroordeling van de geschiedenis, de instellingen en de burgermaatschappij. De medeplichtige of relativerende stilte die al jaren over deze acties hangt, is op zichzelf een ernstig falen van ons democratisch geweten.

Nog schokkender was de manier waarop de Portugese staat de slachtoffers van dit terrorisme behandelde. Politieagenten, ambtenaren en gewone burgers vielen onder de kogels van het FP25-programma, zonder dat opeenvolgende regeringen een coherent beleid van morele, materiële of symbolische herstelbetalingen voerden. Veel gezinnen werden aan hun lot overgelaten, in een mengeling van verwaarlozing en onverschilligheid. Van een democratische staat werd verwacht dat deze degenen die het doelwit van terrorisme waren, zou eren en hun zichtbaarheid en waardigheid zou geven.

De algemene apathie van de Portugese samenleving, zowel destijds als in de jaren erna, getuigt van een verontrustende zelfgenoegzaamheid. Misschien door revolutionaire vermoeidheid, misschien door de angst om geesten weer op te wekken, misschien door een cultuur van politiek relativisme die alles goedpraat wanneer het verweven is met progressieve idealen. De waarheid is dat er te veel begrip was voor de beulen en te veel nalatigheid jegens de gevallenen.

De openbaarmaking van de SIS-dossiers zou dit pact van stilte eindelijk kunnen verbreken. Het gaat er niet om wonden te heropenen, maar om die te helen die nooit geheeld zijn, en daarvoor zijn licht, waarheid en herinnering nodig. Verzoening met het verleden is onmogelijk zonder een duidelijke erkenning van de gepleegde misdaden en de gevolgen ervan. Staatsgeheim kan geen schild zijn voor straffeloosheid.

De publicatie van deze documenten zou daarom slechts de eerste stap moeten zijn. Educatieve, herdenkings- en institutionele initiatieven zouden moeten volgen en bijdragen aan het eerlijk en ondubbelzinnig vastleggen van deze pijnlijke bladzijde in de democratische geschiedenis van Portugal. Vrijheid is niet alleen iets dat veroverd wordt, maar ook iets dat beschermd wordt, en het herdenken ervan is een van de meest nobele vormen van bescherming.