De opstand van de trombudo's

De rechtszaak van Anjos tegen Joana Marques is belachelijk. Zo volslagen belachelijk dat het geen enkel belang kan hebben. Maar het is ook een bedreiging. En als bedreiging verdient het een duidelijk antwoord.

Het eerste wat me verbaasde, was dat de klacht werd erkend en voor de rechter werd gebracht. Gezien het openbaar gemaakte bewijsmateriaal verdient het dit duidelijk niet. Dit is een proces dat naar opportunisme riekt. Het is een sluwe plattelandsjongen die probeert zichzelf te verrijken ten koste van anderen. In de afgelopen decennia is dit een van de meest gewelddadige pogingen tot censuur die ik heb gezien, omdat het wraak en intimidatie nastreeft. Het is een oude techniek die advocaten (ik ben er ook een) gebruiken om strafrechtelijke procedures wegens smaad of andere vormen van inbreuk op de eer of goede naam te ontlopen, en hun toevlucht te nemen tot civiele procedures voor schadevergoeding om enorme claims in te dienen. Wat is beter? Een gevangenisstraf van zes maanden (met een voorwaardelijke straf) of miljoenen aan schadevergoeding? De advocaten lieten de ogen van de Engelen stralen en boden hun een offerlam aan: Joanna Marques zou boeten voor al degenen die hun woede of spot op sociale media hadden geuit vanwege het muzikale misverstand en de valsheid. Er is dan ook maar één rechtvaardiging voor dit arrest: het Hof moet op een bondige manier bijdragen aan het tot stand brengen van jurisprudentie die geaccepteerd en gerespecteerd wordt, en die de fundamentele vrijheden en de rechtsstaat beschermt. Dat is een hoop.

Ik kende de Engelen niet. Toen ik ze in dit geval hoorde noemen, verwarde ik ze met een andere groep. Pas onlangs, toen ik het nieuws volgde, dat steeds heftiger werd, zag ik in dat ik ongelijk had. Ik voelde me getroost: ik geloofde niet dat de andere groep, die ik bewonder, daartoe in staat was. Ik had gelijk: zij waren in feite niet in staat tot zulke schurken.

Ik ken Joana Marques ook niet. Ik weet wie ze is, maar ik ken haar niet. Ik volg haar succes al een tijdje. Ik bewonder haar vreugde, energie en gevoel voor humor. Je ziet dat ze iemand is die erg tevreden is met zichzelf. Maar door mijn eigen schuld kan ik veel dingen die ik graag zou willen, zoals haar programma's, niet volgen. Ze straalt gratie en een goed humeur uit. Ondanks wat mensen over haar zeggen, zou ze niet eens een heks in het theater kunnen spelen. Als ze dat wel deed, zouden we allemaal in de lach schieten voordat ze ook maar één woord had gezegd.

Ik kende de feiten van de beschuldiging, die het terroristische verzoek tegen Joana Marques rechtvaardigden, niet en ik herinnerde me niet precies wat er gebeurd was toen de zaak begon. Ik moest het nieuws lezen dat naar buiten kwam en de verslagen uit het verleden die op internet waren verschenen, doornemen. Ik ging video's van de gebeurtenissen ophalen. Daar ervoer ik de censuur die al gaande was: verschillende video's die op het X-netwerk waren geplaatst en waarin kritiek werd geleverd op het optreden van de Anjo's , waren intussen verwijderd, terwijl het proces nog gaande was. Uit voorzorg heb ik er een paar gedownload. Ik heb er zelfs een paar bekeken, die later verdwenen. De X-operator gaf de volgende aanwijzing: Deze media is uitgeschakeld naar aanleiding van een melding van de auteursrechthebbende. De realiteit is overduidelijk en openbaart zich. Laten we dus ter zake komen.

In april 2022, in Portimão, op de dag van de MotoGP, de belangrijkste motorrace ter wereld, werden de Angels ingehuurd om het Portugese volkslied te zingen. Ze zingen en... ze vallen vals. Pech. Ze vallen vals in stijl. Het kan iedereen overkomen. Het overkomt mij altijd. Het overkwam hen die keer. De MotoGP werd live uitgezonden en... de Angels vielen ook vals.

Het was zo'n beruchte – en pijnlijke zaak… – dat spontane mensen de opname van dat optreden , in zijn ruwe vorm, zoals live uitgezonden, snel op sociale media verspreidden. De verontwaardigde verspreiding ging, zoals gebruikelijk, gepaard met spottende of zelfs strengere commentaren. Sommigen riepen zelfs op om de Engelen , ironisch of serieus, te onderwerpen aan Artikel 332 van het Wetboek van Strafrecht wegens het beledigen van nationale symbolen. En de meest oplettende internetgebruikers merkten ook op – en wezen erop – dat de Engelen niet alleen vals zongen, maar ook de woorden verkeerd uitdrukten: in plaats van "eminente grootouders" zongen ze "kerken", dat wil zeggen, zoals bekend, de echtgenoten van de kerken; en onmiddellijk daarna veranderden ze "que há de" in "que há de", waardoor de grootouders één geheel werden, hoewel niet bekend was of het de grootvader of de grootmoeder betrof.

Joana Marques volgde dit voorbeeld en maakte een humoristische videobewerking , waarin fragmenten uit het rampzalige optreden van de Angels in Portimão werden afgewisseld met beelden van de juryleden van "Ídolos" – een van die tv-talentenjachten – met verbijsterde gezichten. In tegenstelling tot wat de aanklagers en advocaten beweren, is het een leugen dat deze video de interpretatie van het volkslied verdraait. De video wordt getoond zoals hij was, met alleen, in een duidelijke montage, de uitdrukkingen van ongenoegen van de juryleden. De video van Joana Marques is duidelijk grappig. Het is objectief gezien een goede vondst van humor, veel luchtiger dan de stortvloed aan protesten, kritiek en beledigingen die direct werd uitgelokt door de ongelukkige interpretatie van het volkslied door de Angels.

De rechtszaak toont dan ook de enorme zwakte van de eisers aan en onthult een onaanvaardbare overgevoeligheid voor kritiek, of het nu gaat om acne-uitbraken of beroertes, nachtelijke trillingen of roosaanvallen. Iedereen die op welk gebied dan ook een publieke rol wil spelen – in theater of film, in de kunsten, muziek of zang, in de media, in comedy, in de sport of in de politiek – moet kritiek kunnen accepteren, of die nu terecht of onterecht is. Door in het openbaar op te treden, vallen de Angels onder de uitdrukking die een klassieker is geworden in de Amerikaanse politiek: "Als je de hitte niet aankan, kom dan uit de keuken."

In dit geval was de kritiek overduidelijk terecht en actueel – maar ze kon zelfs onterecht zijn. Kritiek accepteren betekent niet dat je ermee instemt, maar dat je accepteert dat die bestaat – kritiek is een publiek recht, een onuitwisbaar recht van het publiek. Joana Marques is hier enkel en bovenal het publiek. De engelen fungeren in dit proces als het gezicht van de censuur, tirannen die het slachtoffer spelen, in de typische houding van het doden van de boodschapper: het kwaad schuilt niet in hun valsheid, het kwaad schuilt in het vertellen dat ze vals waren.

Laten we afsluiten met twee fundamentele punten . Ten eerste moeten we in gedachten houden dat humor een fundamentele en veelvoorkomende uiting van maatschappijkritiek is. Bijna iedereen doet het, behalve de chagrijnige – of misschien de chagrijnige, behalve als het henzelf aangaat.

Bijna iedereen maakt en luistert graag naar humoristische, geïmproviseerde verhalen over een gebeurtenis of een persoonlijkheid, of die nu actueel zijn of uit het nationale of internationale verleden komen. We verzamelen graag grappen, luisteren ernaar en reproduceren ze, soms door typische maatschappelijke representaties te vertalen. Het talent van de Portugezen om direct grappen te maken over blunders, onhandige gebaren, mislukkingen, struikelpartijen, uitdrukkingsfouten, overdrijvingen, of alles wat de nationale humoristische verbeelding prikkelt en de lachwekkende of belachelijke kant ervan laat zien, wordt alom geprezen, besproken en toegejuicht. Tegenwoordig, dankzij sociale netwerken, maken de manifestaties van dit nationale talent snel meerdere beurten op de pooltafel.

Dit is zo natuurlijk, zo diepgeworteld en zo oud dat ik, als ik me niet vergis, tijdens de lessen Romeins recht voor het eerst de bijbehorende Latijnse spreuk hoorde: ridendo castigat mores, oftewel: "door te lachen bestraft men gebruiken". Humor, lachen, is een instrument van sociale opvoeding, zoals we tegenwoordig zouden zeggen, een "vrij, participatief en inclusief" instrument van sociale opvoeding. Met andere woorden: niemand ontsnapt eraan; we doen het allemaal; en het is een uiting van ieders vrijheid – de vrijheid om te kijken en de vrijheid om te denken. Het is een manier om, via publieke berispingen, via het normale effect van kritiek, te leiden tot het corrigeren van gedrag of handelingen of het voorkomen ervan.

Het tweede punt om in gedachten te houden is humor als vrijheid van meningsuiting en onderdeel van dit fundamentele recht. Ik citeer een uitspraak die ik een paar dagen geleden op televisie hoorde van Carlos Magno, en die ik meteen treffend vond: "Vrijheid van meningsuiting is de uiting van vrijheid". Een uitspraak die ons intuïtief helpt begrijpen dat de grenzen aan de vrijheid van meningsuiting (die bestaan, niemand twijfelt daaraan) zeer strikt moeten zijn, stevig geworteld in het maatschappelijk geweten, zeer zeldzaam en uiterst beperkt. Vanuit dit perspectief kan humor – een vorm van expressie en een van de meest verheven – niet aan strengere grenzen worden onderworpen dan die van de vrijheid van meningsuiting.

Als een zanger een fout maakt op het podium, is het dan niet normaal om boegeroep te horen of een trap te krijgen? Als een zanger vals zingt tijdens een televisie-uitzending, is het dan niet normaal om kritiek, gefluit en spot te horen? Is dat niet wat er normaal gesproken gebeurt? En wat moet de zanger doen? Hij moet de reacties die hij heeft uitgelokt accepteren. Accepteren dat het een slechte dag was. Verdergaan. Vrede sluiten met het publiek. De fout ligt niet bij het publiek dat de fout verwerpt; de fout is de fout zelf, of het nu door pech, onhandigheid of een verkeerde perceptie komt. Zelfs engelen zijn niet perfect. Ze moeten geduldig zijn.

Humor is een teken van goede gezondheid. Een teken van goede persoonlijke en sociale gezondheid. Een teken van zeer goede gezondheid. Verpest het niet. Bouw geen geïntimideerde samenleving. We mogen geen samenleving voeden van autoritarisme, van cancelen, van totale controle, van het rectoraat van details. We willen geen samenleving die boos en angstig, afgunstig en talentloos, gehurkt en rusteloos is. Rechtvaardigheid is er om ons te beschermen.