De raadselachtige symboliek van Van Goghs zonnebloemen - en wat ze werkelijk betekenen

Als we aan Vincent van Gogh denken, denken de meeste mensen meteen aan zijn iconische, gedurfd uitgevoerde zonnebloemen. Dit was een volledig bewuste merkherkenning van de kunstenaar.

"De zonnebloem is van mij", schreef hij ooit, waarmee hij zijn verlangen uitsprak om publiekelijk geassocieerd te worden met deze gewaagde plant, die zo groot als een man kan worden, en zijn kroon van vlammende bloemblaadjes.

Zonnebloemen hadden duidelijk een diepe betekenis voor hem. Maar wat wilde Vincent met zijn geliefde Helianthus annuus symboliseren?

Naast "De Sterrennacht " is het schilderij "Zonnebloemen" in de National Gallery in Londen misschien wel zijn bekendste werk. De kunstenaar schilderde echter ook tien andere schilderijen waarin deze bloemen centraal stonden.

Ze ontstonden in drie korte uitbarstingen van inspiratie. De eerste was een serie van vier schilderijen, bedacht in Parijs in 1887. De tweede serie van vier doeken ontstond in minder dan een week na zijn verhuizing naar de Zuid-Franse stad Arles in 1888. De derde fase, begin 1889, bestond uit het kopiëren van drie composities van het jaar ervoor.

De bekendste versies uit 1888 zijn geschilderd in een vlaag van zelfvertrouwen en sensueel enthousiasme, "met de smaak van een inwoner van Marseille die bouillabaisse eet", zoals hij het zelf omschreef.

Toch heeft Van Gogh in zijn brieven nooit duidelijk gemaakt wat zonnebloemen voor hem betekenden.

Enerzijds lijken ze een middel om te experimenteren met kleurencombinaties, vooral met verschillende tinten geel.

Maar ze waren ook bedoeld om een huis te decoreren waar een collega-kunstenaar, Paul Gauguin, zou wonen. Gauguin bewonderde Van Goghs eerdere zonnebloemschilderijen, dus misschien belichaamden ze de onstuitbare zoektocht van de kunstenaar naar solidariteit en vriendschap – verlangens die uiteindelijk zouden worden gefrustreerd, samen met Vincents verlangen naar artistieke erkenning tijdens zijn leven.

Gauguin verliet Van Gogh nadat ze slechts twee maanden met hem hadden samengewoond, en Vincent zou op 37-jarige leeftijd sterven, zonder dat hij veel van zijn kunstwerken had kunnen verkopen.

Maar Van Goghs zonnebloemschilderijen kregen in het begin van de 20e eeuw snel een cultstatus .

Dit gebeurde voor het eerst binnen de avant-gardebeweging in Europa. In 1920 merkte schrijfster Katherine Mansfield op dat "gele bloemen, vol zonneschijn, in een vaas" haar creatieve ontwaking hadden geïnspireerd.

In 1923 beschreef criticus Roger Fry Van Goghs Zonnebloemen als "een van de triomfantelijke successen van dat jaar", waarin de "opperste uitbundigheid, vitaliteit en felheid" van de kunstenaar tot uiting kwam.

Later verwierven ze brede publieke erkenning, waardoor Van Gogh tot de beroemdste en invloedrijkste schilders in de kunstgeschiedenis behoorde.

Van Goghs invloed op de 21e eeuw is het onderwerp van de nieuwste tentoonstelling van de Royal Academy in Londen, getiteld Kiefer/Van Gogh , die zijn impact op een van de grootste hedendaagse kunstenaars, Anselm Kiefer, belicht. Zonnebloemen spelen hierin een belangrijke rol.

Centraal in de tentoonstelling staat Danaë , een nieuwe sculptuur van Kiefer die een zonnebloem voorstelt die uit een stapel boeken tevoorschijn komt. Elders is een houtsnede te zien waarop een Helianthus annuus uit het lichaam van een liggende man ontspruit.

Ze benadrukken Kiefers blijvende interesse in het onderwerp en geven ons de gelegenheid om de mysterieuze symboliek van de plant in zowel zijn kunst als die van Van Gogh te ontrafelen.

"Voor Van Gogh belichaamde de zonnebloem zijn idee van het Zuiden", vertelde de curator van de tentoonstelling, Julien Domercq, aan de BBC, verwijzend naar zijn verhuizing van Parijs naar de Provence.

Maar Van Gogh had in zijn jeugd als kunsthandelaar gewerkt en was goed belezen in de kunstgeschiedenis. Zijn culturele kennis schemert door in de manier waarop hij bloemen afbeeldde.

"Hij beeldt ze af in een mooie Nederlandse traditie: deze bloemen die verwelken en sterven... de bloemen die nog naar de lucht kijken en de bloemen die langzaam verwelken en bruiner worden. Het is dus echt een meditatie over het verstrijken van de tijd."

"Ik denk dat het bij Kiefer een vergelijkbare lijn volgt", voegt Domercq toe.

"Dit idee van de cyclus van het leven, van deze ongelooflijk vitale bloem, een bloem van het zuiden, de bloem die naar de lucht kijkt."

De symboliek van zonnebloemen door de geschiedenis heen

Alle artistieke symboliek kan worden verklaard door de evolutie van ideeën en associaties. De betekenis van zonnebloemen vindt zijn oorsprong in het verleden en heeft aanleiding gegeven tot uitgebreide discussies in diverse vakgebieden.

Van Gogh was niet de eerste en ook niet de enige creatieve geest in de geschiedenis die erdoor geobsedeerd was. Ze hebben de verbeelding van talloze kunstenaars en schrijvers in het verleden gevuld, waaronder Anthony van Dyck, Maria van Oosterwyck, William Blake, Oscar Wilde, Dorothea Tanning, Paul Nash en Allen Ginsberg.

In tegenstelling tot veel andere symbolen in de kunstgeschiedenis is de zonnebloem relatief nieuw. Ze komt oorspronkelijk uit Amerika en werd pas in de "Oude Wereld" geïntroduceerd na Columbus' ontdekkingsreizen en de Europese kolonisatie in de 16e eeuw.

Toen ze met succes in Europa werden gekweekt en vermeerderd, bleek dat jonge zonnebloemen met hun kop meebewegen met de zon (een verschijnsel dat heliotropisme wordt genoemd), het aantrekkelijkste kenmerk van de plant was. Dit bepaalde fundamenteel de symbolische betekenis ervan.

In 1568 associeerde botanist Giacomo Antonio Cortuso de bloem met een oud mythologisch figuur genaamd Clície.

Er wordt gezegd dat Clycee verliefd werd op Apollo, een god die geassocieerd wordt met de zon, en dat ze zijn bewegingen aan de hemel observeerde totdat haar voeten stevig op de grond stonden en ze veranderde in een heliotroopbloem.

Al snel werd de zonnebloem in de kunst direct met Clicie geassocieerd, waardoor het een icoon van toegewijde liefde werd.

Dit is bijvoorbeeld te zien in het schilderij Bloemen in een siervaas (1670–1675) van Maria van Oosterwyck. Daarin kijken een anjer en een zonnebloem elkaar vol bewondering aan, boven een sculptuur die op een badende Venus lijkt, maar sterk doet denken aan de roerloze Clécière.

In het schilderij Jonge vrouw met zonnebloem (1670) van Bartholomeus Van der Helst symboliseert de bloem vrijwel zeker haar huwelijk. Hieruit blijkt hoe de zonnebloem zich ontwikkelde tot een symbool van romantische liefde en gehechtheid.

Maar het thema devotie werd ook in kunstwerken met religie verbonden. In Anthony van Dycks Rust tijdens de vlucht naar Egypte (1632) staat boven Maria een zonnebloem als symbool voor haar rol als bemiddelaar tussen de aardse en hemelse wereld. De bloem had nu ook connotaties van religieuze trouw.

In 1654 opperde de Nederlandse dichter en toneelschrijver Joost van den Vondel dat de zonnebloem een symbool van de kunst zelf zou kunnen zijn. Net zoals een jonge zonnebloem de richting van de zon volgt, schreef hij, "volgt de schilderkunst, door aangeboren aanleg en gewekt door een heilig vuur, de schoonheid van de natuur."

Dit zou de sleutel kunnen zijn tot een ander schilderij van Anthony van Dyck, Zelfportret met zonnebloem (1633), waarin de kunstenaar veelbetekenend naar zichzelf en een zonnebloem wijst, alsof hij zichzelf wil vergelijken met deze van nature aandachtige heliotrope plant.

Kunsthistorici beweren echter dat het werk eigenlijk verwijst naar de trouw van de kunstenaar aan zijn beschermheer, koning Karel I van Engeland, voor wie Van Dyck was aangesteld als "hoofdschilder".

Deze politieke symboliek van zonnebloemen klinkt ook door in hedendaagse kunstwerken.

In het werk Sunflower Seeds uit 2010 van Ai Weiwei zijn de 100 miljoen met de hand beschilderde porseleinen zaden bijvoorbeeld geïnspireerd op de nagedachtenis van de posterkunstenaar aan voorzitter Mao Zedong.

Op deze posters werd hij afgebeeld als een zon boven velden vol vrome zonnebloemen. Het symboliseerde zijn almachtige macht over het Chinese volk.

De consistente betekenis achter de diverse symboliek van zonnebloemen is trouw. Het is mogelijk dat Van Gogh op de hoogte was van sommige van deze concepten.

Toen hij aan zijn zus schreef dat zijn schilderijen "bijna een kreet van angst waren, terwijl ze in de rustieke zonnebloem een symbool van dankbaarheid waren", dacht hij mogelijk aan zijn eigen eenvoudige, zonnebloem-achtige waardering voor collega-kunstenaars zoals Gauguin.

Maar het kan ook zijn dat hij dacht aan zijn vroegere religieuze overtuigingen, zijn romantische liefde of zelfs zijn verbintenis met de schilderkunst.

Een andere fascinerende vraag is hoe Van Gogh Anselm Kiefer beïnvloedde en of hun ideeën mogelijk op zonnebloemen betrekking hadden.

Kiefer heeft gesteld dat "de zonnebloem verbonden is met de sterren, omdat ze haar kop naar de zon draait. En 's nachts sluit ze zich. Op het moment dat ze ontploffen, zijn ze geel en fantastisch: dat is al het punt van verval. Daarom zijn zonnebloemen het symbool van onze conditie d'être [van bestaan]."

In zijn houtsnede Hortus Conclusus (2007-2014) roepen Kiefers zonnebloemen nadrukkelijker dan Van Gogh verval op, maar ook de mogelijkheid van regeneratie. Ze zijn donker en verdord. Maar ze tonen ook vaak hun zaden die naar de grond vallen, en zo de belofte van nieuw leven overbrengen.

Kiefer noemde een andere figuur uit de 17e eeuw als zijn inspiratiebron: de arts, occult filosoof en kosmoloog Robert Fludd.

Eén van Fludds overtuigingen was dat er een overeenkomst bestond tussen de levende planten op aarde en de sterren, en dat er een mystieke relatie bestond tussen de laagste levensvormen en een unieke hemelse waarheid.

In zijn foto's van zonnebloemen plaatst Kiefer ze vaak tegen de lucht, om ons te herinneren aan hun heliotrope relatie met de zon.

Wanneer ze uit menselijke lichamen groeien, is het alsof ze Fludds geloof symboliseren in de verbinding van onze ziel met de hemel.

Dit versterkt het idee dat de symboliek van zonnebloemen nog steeds veel te danken heeft aan de opvattingen uit de late Renaissance. Van Goghs zonnebloemen weerspiegelen ook aspecten van deze historische associaties en verwijzen naar zijn verlangen naar een diepere liefde – of dat nu voor de natuur, kunst, religie of zijn verlangen naar creatieve verbondenheid met Gauguin was.

Maar in de handen van hem en Kiefer geeft Helianthus annuus ook uitdrukking aan universele zorgen: onze wens om na te denken over de vergankelijkheid van het leven en om te zoeken naar hogere, meer eeuwige principes.

Zonnebloemen symboliseren loyaliteit aan concepten die ons begrip te boven gaan, en zetten ons aan om verder te denken dan onze dagelijkse realiteit en de warmte, het licht en de liefde van de hemel te zoeken. Het is iets om over na te denken wanneer de zomer aanbreekt en echte zonnebloemen weer schitteren, zij het kortstondig, in de extase van het leven.

* De tentoonstelling "Kiefer/Van Gogh" is te zien in de Royal Academy in Londen van 28 juni tot en met 26 oktober.

Lees het volledige rapport (in het Engels) op de website van BBC Culture .