Wat we al kunnen weten over het Conclaaf

Ik was bezig met het schrijven van een tekst met de titel ‘zolang er geen witte rook is’, toen het Conclaaf mijn plannen veranderde. Er was inderdaad witte rook te zien in de lucht boven het Vaticaan. Korte tijd later leerden we een nieuwe paus kennen. Maar wat kunnen we al weten over de beslissing van de kardinalen?

Leo XIV is opgeleid in het kerkelijk recht. Binnen is het een ruimte die met argwaan wordt bekeken, vanwege de plechtigheid en de strengheid die het met zich meebrengt. Maar het feit dat de nieuwe paus deze theologische specialisatie heeft, lijkt te worden opgevat als een serieuze inzet van het college van kardinalen om het meest charismatische en profetische profiel van paus Franciscus te creëren. Waren er nog anderen met dezelfde achtergrond onder de kardinaalkiezers en verkiesbare kandidaten? Dat was er wel. Twee van hen waren zelfs gelinkt aan een ‘rigidere’ lijn van opvatting van de wet zelf, en uitten luidkeels hun protesten tegen paus Franciscus. De verkiezing van Prevost lijkt echter te wijzen op een vrijere opvatting, zonder dat deze betekenis minder precies is, van de Kerk, de wereld en de wet.

Daarentegen wordt de nieuwe paus uit het vuur gehaald. Er waren mensen die spraken over het gevaar dat de verkiezing van een Amerikaanse paus met zich meebracht, gezien de typologie van de regering Trump, maar het lijkt erop dat de Heilige Geest niet luistert naar de voorzichtigheid van onze intelligentie, want dit is niet de eerste keer dat hij een fout maakt. Pius XII, gekozen aan het begin van de Tweede Wereldoorlog, was apostolisch nuntius in Duitsland. Johannes XXIII, verkozen na de Tweede Wereldoorlog, was diplomaat in uiteenlopende gebieden van Europa tot Frankrijk en Bosnië. Johannes Paulus II kwam op het hoogtepunt van de Koude Oorlog uit Polen, dat toen nog onder Sovjetbewind stond.

Nou ja, Leo XIV is Amerikaans, zonder dat hij dat daadwerkelijk is. Interessant genoeg sprak hij Italiaans en Spaans, maar niet Engels. Hij werd geboren in Chicago en volgde zijn opleiding in de Verenigde Staten, maar zijn ouders kwamen uit drie verschillende Europese landen. Vanaf jonge leeftijd was hij zeer intensief bezig met pastoraal werk in Peru, een realiteit die politiek en sociaal onstabiel was. Dit heeft hem mogelijk voorbereid op de rol van diplomaat, maar dan zonder de last van het doorlopen van de Kerkelijke Academie, waar beroepsdiplomaten van de Heilige Stoel studeren en worden opgeleid. Het is daarom twijfelachtig om te blijven wijzen op een zo duidelijke tweedeling tussen ‘conservatieven’ en ‘progressieven’.

Een ander interessant feit is dat paus Leo XIV ook tot een religieuze orde behoorde. In de geschiedenis van de Kerk wordt dit gezien als een inpassing in een reformistisch profiel, dat meer afstandelijk en radicaal evangelisch is. Hij herhaalde herhaaldelijk dat “God iedereen liefheeft”, dat hij een “missionaire” en “synodale” Kerk wil, duidelijke verwijzingen naar paus Franciscus, die hij bedankte, maar tegelijkertijd nam hij een houding aan die vergelijkbaar was met die welke Benedictus XVI had aangenomen tijdens zijn eerste optreden na het conclaaf, wat kan worden opgevat als een gebrek aan confrontatie en directe vijandigheid. In feite was dit een nadruk die hij al in zijn eerste toespraak legde, waar hij vroeg: “help ons bruggen te bouwen”.

Zelfs de keuze van de naam Leo is symptomatisch. Tijdens het pausschap van Leo de Grote verkeerde het West-Romeinse Rijk in verval. Er was voortdurend sprake van de dreiging van barbaarse invasies en interne crises, zoals de crisis die zou leiden tot het Concilie van Chalcedon. Het was in feite Leo I die Atilia de Hun tegenhield in haar poging Rome te plunderen. Maar recenter kreeg Leo XIII, mogelijk de eerste moderne paus, te maken met een Heilige Stoel die geen Pauselijke Staten meer kende en met nieuwe socialistische en marxistische stromingen. Dit effende het pad voor de traditie van sociale interventie door de Kerk in de zogenaamde Sociale Leer, met speciale aandacht voor de precaire omstandigheden van arbeiders. Met andere woorden, ik geloof dat het een synthese is, niet alleen van de geschiedenis van de Kerk, maar ook van de evenwichten en paradoxen van het christendom.

Het was Leo XIII die schreef dat ‘geloven dat de twee klassen [werknemers en werkgevers] geboren vijanden van elkaar zijn, alsof de natuur de rijken en de armen heeft bewapend om elkaar in een hardnekkig duel te bevechten’ een ‘kapitale vergissing’ is, en hij voegde eraan toe dat werkgevers ‘de arbeider niet als een slaaf mogen behandelen’ en dat werknemers ‘hun meester niet mogen schaden, noch in zijn goederen, noch in zijn persoon’. Zijn naamgenoot, Leo XIV, lijkt aan te voelen dat er ook vandaag de dag behoefte is aan een nieuw evenwicht. Dat blijkt wel uit het feit dat de religieuze orde waartoe hij behoorde, beïnvloed werd door de heilige Augustinus. Hij wist zijn hele leven lang een evenwicht te vinden te midden van een enorm onrustig en bruut leven.

Toch kunnen we twee dingen blijven concluderen. Wie als paus aantreedt, vertrekt als kardinaal. Er kunnen spanningen in de kerk zijn, maar er is geen sprake van tegenslag.