Het doel-middelenprobleem

Een variabel probleem

Het doel, zo definieert Aristoteles, is: "... Altijd gezocht omwille van zichzelf." (1) Rijk worden, dokter worden, schrijver worden. Wat betreft de middelen, de paden die gevolgd worden om het doel te bereiken. Moet dit pad vrij zijn van leugens... Eerlijk? Zo niet, kan elk pad dan een leugen, een bedrog, een laster zijn?

De relatie tussen middelen en doelen is variabel. Een voorbeeld van variabiliteit bij Balzac... Balzac wilde geld verdienen, rijk worden. Hij schreef romans om dit doel te bereiken. De roman was een instrument voor Balzac. Hij kon echter geen geld verdienen, zijn romans waren zowel realistisch als mooi. Het instrument, de roman, was het doel. Aan de andere kant verdienden degenen die romans schreven om geld te verdienen, wel geld. Maar hun romans waren zowel onrealistisch als slecht.

De variabiliteit tussen doel en middel wordt ook op een andere manier gezien. Volgens Oğuz Atay is de roman een middel. Het doel is om de Republikeinse Verlichting te bespotten en te denigreren. Oğuz Atay verdraaide de objectieve werkelijkheid om zijn doel te bereiken. Hij loog. Oğuz Atay wilde zijn doel op een onjuiste manier bereiken met zijn roman Tutunamayanlar. Kemal Tahir wilde ook het Dorpsinstituut denigreren. Dit was Kemal Tahirs doel. Kemal Tahir verdraaide ook de objectieve werkelijkheid. Hij loog. Kemal Tahir wilde zijn doel bereiken met een onjuist middel.

Soms kan een werktuig een doel worden. Kemal Özers doel was om prachtige gedichten te schrijven. Hij bereikte dit doel. Maar sommige van Kemal Özers gedichten werden gebruikt om mensen die gemarteld waren, weer gezond te maken. Het doel werd poëzie, het werktuig.

De auteur van de roman Chicago Slaughterhouses, Upton Sinclair, stelde dat het zijn doel was een roman te schrijven. Hij bracht de arbeidersklasse objectief in beeld. Dit doel leidde tot een bepaald doel. De positie van de arbeiders in de vleessector verbeterde.

Het probleem van het doel in de oudheid

Sophocles (490-408 v.Chr.) onderzoekt dit probleem in zijn toneelstuk Philoctetes.

Het toneelstuk Philoctetes wordt als volgt samengevat. De Griekse legers trekken eropuit om Troje te veroveren. In het tiende jaar van het beleg vernemen ze het volgende van de orakels. Om Troje te veroveren, zijn er pijlen van graven nodig. De giftige pijlen zijn bij Philoctetes. Op weg naar Troje wordt Philoctetes gebeten door een slang. Ze laten Philoctetes, die kreunt van de pijn, achter op het eiland Limmi.

Er is iemand nodig die tien jaar geleden op een eiland is achtergelaten. Hij is de "enige redder geworden die verbannen, uitgesloten en verbannen werd" (2). Hoe zullen deze wapens nu worden meegenomen? Een van degenen die Philoctetes naar het eiland Limmi verbannen, was Oduesseus. Hij neemt Neoptelemus mee wanneer hij naar het eiland gaat om de wapens te halen. Oduesseus zegt: "Als je me ziet met je pijl in je hand/beschouw me dan als dood/natuurlijk ben jij je assistent/moeten we onmiddellijk een plan maken/hoe ga je je onweerstaanbare wapens stelen? Liegen is niet jouw stijl, ik weet het/je bent niet iemand die plannen kan smeden/maar het is zo'n zoete zaak/alles moet geriskeerd worden/laat eerlijk zijn voor een andere keer/vergeet je een dag lang te schamen(…)

Neoptolemos - Vind je liegen niet schandelijk?

Oduesseus- Hoe kun je dat zeggen zonder te blozen?

Oduesseus - Als het nuttig is, is er geen geweten nodig."(3)

Oduesseus kan elk middel daarvoor gebruiken. Liegen, bedriegen en laster zijn daarvoor geschikt. Neoptolemus denkt er eerst aan om elk middel voor dit doel te gebruiken, maar laat dit idee dan varen. Voor Neoptolemus is het schandelijk om te bedriegen en te liegen met dit doel.

Drie filosofen

Plato

Plato vindt het terecht om te liegen voor een goede zaak. In zijn boek De Republiek zegt Plato: "Als er mensen zijn die liegen, dan zijn het de bestuurders van de stad. Dit is om de vijanden of de burgers te misleiden ten gunste van de stad. Niemand anders kan liegen." (4)

Aristoteles

Aristoteles verwoordt zijn gedachten hierover in Sophocles' toneelstuk 'Flawless'. Neoptolemus is een deugdzaam man. Als hij liegt met een doel voor ogen, is dat een gebrek aan zelfbeheersing. Gebrek aan zelfbeheersing zal hem pijn doen. Hij beheerst zichzelf, hij liegt niet met een doel voor ogen. Ook vakkundig geweven bedrog creëert problemen... Aristoteles vindt liegen met een doel niet juist.

Machiavelli (Machievelle)

Nusret Hızır zegt het volgende over Machiavelli: "... bij hem komt de staat op de eerste plaats, dan de mens, en indien nodig, als het staatsbelang het dicteert, is het juist, zelfs noodzakelijk, om de mens te onderdrukken, maar desalniettemin kan de mens zijn passies in alle vrijheid beleven als hij binnen de staatsstructuur geen obstakel vormt, maar helpt beschermen en ontwikkelen. Dit is een monsterlijke en realistische visie op de mens."(5)

Doel-middelen in romans

In Orhan Kemals roman Bloody Lands wil Topal Nuri rijk worden, dat is zijn doel. Hij probeert op alle mogelijke manieren zijn doel te bereiken.

In Dostojevski's roman Misdaad en Straf is Raskolnikov een arme student. Hij wil aan de armoede ontsnappen en rijk worden, zodat zijn moeder en zus een goed leven kunnen leiden. Daartoe vermoordt hij een geldschietster.

In Yakup Kadri's roman Panorama is Halil Ramiz een revolutionair, voorvechter van verlichting. Zijn doel is een verlicht Turkije. Hij neemt daarvoor geen verschillende vermommingen aan.

In Suat Derviş' roman Fosforlu Cevriye streeft het personage wiens naam we niet kennen naar een socialistisch Turkije. Dit doel is onbegrijpelijk.

Situatie in Turkije

In Turkije werden zowel Plato als Machiavelli verkeerd begrepen; degenen die van partij wisselden voor persoonlijk gewin en het publiek bedrogen voor hun eigen gewin, werden machiavellisten genoemd. Het zou juister zijn om zulke mensen wispelturig te noemen.

Bij het nastreven van het doel moeten de middelen bewust in de praktijk worden gebracht... met kennis. Het doel kan bijvoorbeeld anti-mannelijk zijn. Om die reden wordt secularisme verguisd en atheïsme gebruikt als een gemeen en verkeerd instrument. Want secularisme is geen atheïsme.

In Turkije probeert men het doel te bereiken met verkeerde middelen, op zijn minst door onwetendheid.

Plato gaf de heerser de bevoegdheid om te liegen voor de staat. Machiavelli gaf de staat de bevoegdheid om mensen te onderdrukken. Goed... Oké, dus op 12 maart... Executies op 12 september... Waren de martelingen voor de staat... Zo niet, waren ze dan voor een klasse?

1. Aristoteles, Ethiek van Nicomachus, vertaald door Saffet Babür, Ayraç Publishing House, Ankara 1998, 1097a-30

2.⁠ ⁠⁠Joachim Latacz, Ancient Greek Tragedies, Turks: Yılmaz Onay, Mitos-Boyut Publications, Istanbul 2006, Y 226

3.⁠ ⁠⁠ Sophocles, Philoktetes, Turks: Şükran Yücel, Mythos-Boyut Publications, Istanbul 2008, j-16

4.⁠ ⁠⁠ Plato, Republiek, Turks: Hüseyin Demirhan, Social Publications, Istanbul 2002, Y -389

5. Nusret Hızır, Filosofische geschriften, Çağdaş Publications, 1976, Y- 194