De koloniale verdeling die Kameroen verdeeld houdt langs 'kunstmatige lijnen'
Tiko, Kameroen – Op een warme dag in Mudeka, een Engelstalig dorp aan de overkant van de rivier tegenover de Franstalige regio van Kameroen, puzzelt de superhonderdjarige Atemafac Anathasia Tanjuh fragmenten uit haar jeugdherinneringen aan elkaar.
Tanjuh, die volgens haar familie ongeveer 120 jaar oud is, is een van de laatste nog levende getuigen van de Europese koloniale overheersing in Afrika en het felle verzet van haar Bangwa-volk tegen de Duitse kolonisatie.
"Ze legden ons hun regels op," zei Tanjuh, omringd door een van haar vijf overlevende kinderen en enkele achterkleinkinderen, haar stem doorspekt met zowel nostalgie als veerkracht. Nadat Europese machten Afrika hadden verdeeld tijdens de Berlijnse Conferentie van 1884-1885 , werd Kameroen een Duits protectoraat tot na de Eerste Wereldoorlog (WOI), toen het werd verdeeld tussen Groot-Brittannië en Frankrijk.
Tanjuh zei dat haar volk zware tijden onder de Duitsers heeft doorstaan, maar dat de ware last van het keizerlijke bewind veel zwaarder werd onder de Fransen en de Britten. De overblijfselen daarvan zorgen ervoor dat Kameroen vandaag de dag diep verdeeld en in oorlog is.
Toen de Engelsen en Fransen in 1919 het land voor het eerst verdeelden, raakte de gemeenschap van Tanjuh uit elkaar.
"We konden niet langer verhuizen van Fontem [dat onder Britse heerschappij stond] naar de markt in Dschang [dat onder Franse heerschappij stond], waar ik vroeger cocoyam en palmpitolie verkocht," zei ze. De divisies verbraken de banden met hun historische handelspartners en verwanten aan de andere kant.
Naarmate de jaren vorderden, werd de kloof meer dan alleen fysiek – ook taalkundig en cultureel. Na de onafhankelijkheid in de jaren 60 behield Kameroen zijn Franstalige cultuur, terwijl de inwoners van de Engelstalige regio's zich steeds meer gemarginaliseerd voelden.
Dit escaleerde en mondde uiteindelijk uit in een gewelddadig conflict tussen Engelstalige gewapende separatisten en Franstalige staatstroepen. Sinds eind 2016 zijn er in het zuidwesten en noordwesten van het land meer dan 6.500 mensen om het leven gekomen en zijn ongeveer 700.000 mensen ontheemd geraakt.
Bij het geluid van geweervuur van de separatistische gevechten vandaag, wordt Tanjuh snel teruggetrokken naar haar herinneringen aan de Eerste Wereldoorlog, zegt haar dochter. "Laten we ons verstoppen in de grotten om veilig te blijven, net zoals we toen deden," vertelt de oudste haar familie, haar instincten scherp en aangescherpt door een leven vol onrust.
'Ze tekenden gewoon rechte lijnen'Vóór de Europese kolonisatie was Kameroen een rijk tapijt van onafhankelijke koninkrijken, elk met zijn eigen grondgebied, leiderschap, cultuur en tradities. Dit ingewikkelde web van samenlevingen werd echter in 1884 op zijn kop gezet toen Duitsland de regio annexeerde en verenigde onder één kolonie genaamd Kamerun. Deze zet werd bekrachtigd door de willekeurige verdeling van Afrika op de Conferentie van Berlijn – een exclusieve bijeenkomst van Europese machten en de Verenigde Staten, die deze week precies 140 jaar geleden werd afgesloten.
De nasleep van de Eerste Wereldoorlog heeft het lot van Kameroen verder veranderd. De nederlaag van Duitsland leidde ertoe dat de kolonie in 1919 werd ingenomen en verdeeld tussen Groot-Brittannië en Frankrijk, ditmaal in Versailles. De verdeling werd opgesteld door vertegenwoordigers van de twee machten, die, opmerkelijk genoeg, weinig kennis uit de eerste hand hadden van het land of zijn bevolking.
De Picotlijn, vernoemd naar de Franse afgevaardigde Georges Picot (die ook de Sykes-Picotovereenkomst onderhandelde die het Ottomaanse Rijk na WO I opsplitste) en onderhandelde met de Britse afgevaardigde Lancelot Oliphant, splitste willekeurig Kameroense gemeenschappen die een gemeenschappelijk etnisch, taalkundig en cultureel erfgoed deelden. Als gevolg hiervan spreken gemeenschappen zoals het Mbo-volk bijvoorbeeld Engels in de Kupe Muanenguba-divisie, maar Frans net over de Mungo-rivier.
Paul Nchoji Nkwi, gepensioneerd hoogleraar Afrikaanse antropologie aan de Universiteit van Yaounde I, benadrukt dat er vóór de Conferentie van Berlijn geen enkele poging is gedaan om de etnografische samenstelling van Afrika te bestuderen om zo zinvolle grenzen te kunnen vaststellen.
"Ze trokken gewoon rechte lijnen," zei hij, wijzend op het feit dat veel Kameroense etnische groepen, zoals de Efik, nauwe verwanten hebben aan de andere kant van de grens in Nigeria. "Als je naar de meeste kaarten kijkt, vooral in West-Afrika, zijn de grenzen rechte, kunstmatige lijnen. Toch zijn etnische groepen ondanks dit cultureel verbonden gebleven."
De golf van bevrijdingsbewegingen in de jaren 60 bracht uiteindelijk politieke onafhankelijkheid. Frans-Kameroen werd onafhankelijk in 1960, gevolgd door Brits-Kameroen in 1961, wat leidde tot hun hereniging als federale staat. Dit proces ging echter gepaard met uitdagingen.
De koloniale erfenis – met name de gedwongen oplegging van kunstmatige grenzen die etnische en culturele realiteiten negeerden – verstoorde natuurlijke staatsformaties, verdeelde families en voedde spanningen die tot op de dag van vandaag voortduren. Deze grenzen blijven het sociaal-politieke landschap van Kameroen vormgeven.
De Elung-clan bijvoorbeeld, die nog steeds verdeeld is langs de Picotlijn, is een pijnlijke herinnering aan hoe de koloniale deling gemeenschappen uiteen heeft geslagen.
'Eén volk in tweeën splitsen'Muangwekan is een van de 13 dorpen van de Elung-clan. Het ligt op de oostelijke hellingen van het Kupe Mwanenguba-gebergte, vlak bij de Picot-lijn. Dit koffiedorp draagt nog steeds restanten van de koloniale overheersing - met name een grote betonnen grensmarkering die ooit werd gebruikt om het Britse grondgebied af te bakenen, gelegen op een heuvel met uitzicht op de nederzetting.
Het leven in Muangwekan gaat gewoon door, maar de traditionele leider, Chief Atabe Emmanuel Ndonjume, maakt zich grote zorgen. Een paar jaar geleden stelde een regeringscommissie voor om Muangwekan over te brengen naar Melong Subdivision, onderdeel van de Moungo Division in de Franstalige Littoral-regio.
Het voorstel leidde tot onrust, omdat Muangwekan sinds de hereniging van Kameroen in 1961 tot de bestuurlijke eenheid Bangem in de Engelstalige regio behoorde.
“Deze pilaar werd in 1947 door de Britse commissaris in Buea neergezet. Het laat zien dat het volgende dorp [Ninong] vier mijl verderop ligt,” zei Chief Atabe, terwijl hij met zijn wandelstok op de betonnen markering tikte terwijl dorpelingen zich verzamelden.
"Muangwekan behoorde destijds tot British Southern Cameroons," vervolgde hij. Volgens hem vergissen degenen die pleiten voor Muangwekans overplaatsing naar Melong Subdivision zich.
Voor opperhoofd Atabe en zijn volk is het voorstel meer dan alleen een bureaucratische wijziging. Het vormt een bedreiging voor de historische identiteit en het culturele erfgoed van het dorp, een blijvend gevolg van de verdelingen uit het koloniale tijdperk die nog steeds het geopolitieke landschap van Kameroen bepalen.
Ondanks de controverse, dringt Chief Atabe erop aan dat de koloniale pijler moet blijven. “We zullen het hoog houden omdat het dient als bewijs van waar Muangwekan thuishoort en kan helpen bij het oplossen van geschillen over de bestuurlijke eenheid.”
Toch hebben kunstmatige grenzen de diepe banden tussen Muangwekan en nabijgelegen Franstalige dorpen zoals Mbuasum niet uitgewist.
"De huidige vrouw van mijn vader komt uit Mbuasum. Veel mensen hier hebben broers en ooms in Mbuasum," zei hij, eraan toevoegend dat mensen in sommige dorpen aan de andere kant van de grens zo nauw verwant aan hem zijn dat trouwen vanuit daar als incest zou worden beschouwd.
Terugblikkend op het verleden betreurde hij het effect van koloniale verdeeldheid: “Het verdwijnen van het Duitse bestuur bezorgde ons veel problemen. Het was moeilijk om één volk in tweeën te splitsen.”
Zijn vader, Atabe Francis, nu 95, heeft de verdeling met eigen ogen meegemaakt. Hij trouwde over de voormalige grens en reisde vaak helemaal naar Nkongsamba in het voormalige Franse Kameroen om tabak te verkopen.
“Vroeger was er vrede,” zei de oude man, terwijl hij fragiel in een houten stoel zat. “Maar tegenwoordig ben ik geschokt door de spanningen en verdeeldheid.”
De door Europa getrokken grenzen die Afrika meer dan een eeuw geleden verdeelden, bepalen nog steeds de uitdagingen waarmee het continent vandaag de dag te maken heeft.
“De grenzen die we vandaag de dag hebben, zijn door Europeanen gecreëerd en hebben ons veel problemen bezorgd”, aldus de Kameroense wetenschapper Joseph Takougang, hoogleraar Afrikaanse geschiedenis aan de Universiteit van Cincinnati.
"Als de tweede deling er niet was geweest, zou Kameroen één grote, gelukkige familie zijn geweest", vertelde hij aan Al Jazeera.
Toen hem werd gevraagd hoe Afrika eruit had gezien als de Conferentie van Berlijn nooit had plaatsgevonden, opperde de specialist op het gebied van koloniaal en postkoloniaal Afrika, met name het Kameroense nationalisme en politieke ontwikkelingen, dat het continent zich mogelijk anders had ontwikkeld.
"Ik weet het niet. Maar ik denk dat we vandaag de dag geen 55 verschillende landen zouden hebben. Als je prekoloniaal Afrika bestudeert, zie je dat staatsvormingen organisch plaatsvonden," zei Takougang, opmerkend dat koninkrijken zich uitbreidden en instellingen zich ontwikkelden op het continent. "Afrika zou zijn eigen staten hebben gecreëerd, zijn eigen bestuursstructuren. Maar dat proces werd verstoord door de koloniale verdeling."
Hij vertelt een persoonlijke anekdote uit zijn tijd als student aan de Universiteit van Yaounde, waarin hij een vriend uit Mamfe herinnert wiens familie boerderijen had in Nigeria. "Ze namen gewoon een boot, staken de rivier over en gingen naar hun boerderijen in Nigeria. Zo makkelijk was het. De grenzen bestonden niet in hun dagelijkse leven."
Wat betreft het huidige Engelstalige-Franstalige conflict in Kameroen, gelooft Takougang dat de enige haalbare oplossing een terugkeer is naar het federale systeem van vóór 1972, dat West-Kameroen (voormalig Brits grondgebied) en Oost-Kameroen (voormalig Frans grondgebied) erkende als federale staten.
“Zolang een groep mensen wordt ondermijnd en behandeld als tweederangsburgers, en niemand bereid is naar hen te luisteren, weet ik niet wat er zal gebeuren. Totdat we partners hebben die bereid zijn om te gaan zitten en de kwesties echt te bespreken, zal er niets veranderen.”
Over de bredere kwestie van de Afrikaanse eenheid stelt Takougang dat het continent machtiger zou zijn geweest als er een “Verenigde Staten van Afrika” was gevormd.
"Hoe meer verdeeld we zijn, hoe makkelijker we te exploiteren zijn," zei hij, eraan toevoegend dat Frankrijk direct profiteert van instabiliteit in Kameroen, Togo, Benin, de Centraal-Afrikaanse Republiek en de Democratische Republiek Congo. "Ze willen niet dat Afrikaanse landen zich verenigen, want dan zouden ze niet in staat zijn om de ene kant tegen de andere uit te spelen. Daarom zullen ze nooit echte Afrikaanse onafhankelijkheid steunen."
Voor de schade die koloniale machten in Afrika hebben veroorzaakt, steunt Takougang het idee van herstelbetalingen, maar is sceptisch over de uitvoering ervan. “Ik ben voorstander van herstelbetalingen, maar in welke vorm? Geld sturen zal alleen in de handen van een corrupte minderheid terechtkomen. In plaats daarvan hebben we technologieoverdracht nodig – iets dat daadwerkelijk Afrikaanse economieën kan opbouwen.”
Nkwi, de hoogleraar bloemlezing, beweert op zijn beurt dat koloniale machten zichzelf verrijkten ten koste van Afrika, en als zodanig zouden moeten betalen voor herstelbetalingen. “Deze landen ontdekten natuurlijke hulpbronnen in Afrika en exploiteerden deze – zowel het land als de mensen. Miljoenen werden als slaven naar Amerika gebracht. Afrika verloor niet alleen menselijke hulpbronnen, maar ook natuurlijke rijkdom.”
De weg vooruitOp het continent bestaan nog steeds etnische en culturele verschillen als gevolg van willekeurig op de kaart getrokken lijnen door buitenlanders die bij de verdeling van hun territoria geen Afrikanen raadpleegden.
Nkwi erkende dat het een complexe kwestie is om de verdeeldheid in Kameroen te overbruggen.
Hij merkte op dat veel Franstalige Kameroeners historisch gezien naar Engelstalige regio's migreerden vanwege de onderdrukkende aard van de Franse koloniale overheersing. "Na de Conferentie van Berlijn verhuisden veel Franstaligen - Douala-mensen, Bulus, Bamilekes - naar de Engelstalige regio's omdat ze de Franse overheersing te hard vonden."
Het blijft echter lastig om deze gemeenschappen te reïntegreren. “Het probleem is dat Franstaligen een mentaliteit van superioriteit hebben ontwikkeld, geworteld in de Franse koloniale filosofie van 'mission civilisatrice' [de beschavingsmissie]. Dit heeft de kloof tussen de twee culturen verdiept.
“Deze scheidslijnen zijn cultureel,” zei hij. “Als mensen een cultuur delen, onderscheidt dat hen, en culturele waarden zijn moeilijk uit te wissen.”
Terwijl velen zich zorgen maken dat de weg naar eenheid ongrijpbaar blijft, zeggen Takougang en Nkwi allebei dat de toekomst van Kameroen afhangt van oprechte dialoog, politieke wil en een eerlijke afrekening met het koloniale verleden. Zonder deze zaken loopt de natie het risico gevangen te blijven in een cyclus van verdeeldheid en instabiliteit.
Voor ouderen Atabe en Tanjuh verstoorden de komst en het daaropvolgende vertrek van koloniale heersers gevestigde sociale structuren en culturele praktijken, en was het moeilijk om zich aan te passen. Ze vinden echter dat hun gemeenschappen veerkrachtig zijn geweest en alle opgelegde barrières hebben overwonnen.
Nu ze omringd zijn door hun nakomelingen, blijven ze hoopvol ondanks de uitdagingen. Ze geloven dat gemeenschappen die ooit verdeeld waren, zich weer zullen verenigen en de harmonie van de prekoloniale tijd zullen herstellen.
“Op een dag zal ik er niet meer zijn,” zei Tanjuh, zittend op de drempel van haar bescheiden groen-witte huis in Mudeka, “maar ik verlang er vurig naar om vrede te zien heersen voordat ik vertrek.”
Al Jazeera
