Globalna walka z gruźlicą

Gruźlica to „straszna choroba” – mówi Animesh Sinha. Lekarz ten przez lata pracował dla organizacji Lekarze bez Granic w Sudanie, Rosji i na Białorusi, a obecnie pracuje jako konsultant w Londynie. Gruźlica nie jest już jednak problemem medycznym – mówi Sinha. Przecież leki są dostępne od 80 lat. Problem ma charakter ekonomiczny i społeczno-polityczny. Organizacje takie jak Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) i Lekarze bez Granic od dawna podzielają ten pogląd. Ale zacznijmy od początku.

Poradnik dotyczący zdrowia, dobrego samopoczucia i całej rodziny - co drugi czwartek.

Zapisując się do newslettera wyrażam zgodę na warunki umowy reklamowej .

Według WHO, każdego roku na gruźlicę (TB) zapada prawie jedenaście milionów osób. W samym 2023 roku zmarło 1,25 miliona. Mimo to temat ten jest rzadko poruszany w krajach niemieckojęzycznych. W końcu prawie nas nie dotyczy – według danych WHO, w Europie występuje zaledwie około 2,1% przypadków gruźlicy. „Kiedy mówię o gruźlicy w Europie, ludzie często odpowiadają: »Co, ona nadal istnieje? Myślałem, że ta choroba została wyeliminowana«” – mówi Sinha.

Gruźlica wpływa jednak na życie milionów ludzi na całym świecie. Wpłynęła również znacząco na naszą historię. Czas przyjrzeć się chorobie, która zabija ponad 3000 osób dziennie – pomimo znacznego postępu w jej leczeniu w ostatnich latach.

„Z historii wiemy, że gruźlica jest związana ze statusem społeczno-ekonomicznym” – mówi Sinha. „Zawsze, gdy poprawiał się status społeczno-ekonomiczny kraju, warunki życia i odżywianie, wskaźnik zachorowań spadał. Po wojnach, konfliktach i klęskach żywiołowych wskaźniki zachorowań na gruźlicę ponownie rosną”. W takich czasach opieka medyczna cierpi, warunki higieniczne się pogarszają – a infekcje gruźlicy wybuchają, czekając na chwilę słabości.

Wynika to ze szczególnie podstępnej cechy gruźlicy. Kiedy człowiek jest narażony na inne patogeny, jego organizm albo w porę zabija zarazki, albo sam zapada na chorobę. Jednak w przypadku gruźlicy istnieje trzecia możliwość: w niektórych przypadkach bakterie gruźlicy ulegają otoczeniu i nadal żyją w organizmie w ukryciu – występuje tzw. „zakażenie utajone”. Osoby dotknięte chorobą mogą żyć bez przeszkód miesiącami, a nawet latami, nie zauważając zakażenia i nie zarażając innych.

„Bakterie są bardzo sprytne” – mówi Sinha. „Wnikają do organizmu i mogą przez jakiś czas pozostawać w stanie uśpienia. Następnie czekają na odpowiedni moment, aby się rozmnożyć i wywołać aktywną chorobę”. Taka możliwość pojawia się, gdy dana osoba nie jest optymalnie odżywiona lub jej układ odpornościowy jest w słabej kondycji. Według raportów WHO, co czwarta osoba na świecie jest utajona i zakażona gruźlicą. Większość zakażeń, zarówno utajonych, jak i aktywnych, występuje w Azji Południowo-Wschodniej.

Przez tysiące lat gruźlica była najgroźniejszą chorobą zakaźną na świecie. „Ta bakteria zabiła więcej ludzi niż jakakolwiek inna” – mówi Sinha. Gruźlica, dawniej znana jako gruźlica lub „biała śmierć”, jest nierozerwalnie spleciona z naszą historią.

Według niektórych szacunków, choroba ta istnieje od trzech milionów lat; w obecnej postaci prawdopodobnie od 15 000 do 20 000 lat. Archeolodzy znaleźli ślady gruźlicy w egipskich mumiach. Objawy opisują starożytne teksty chińskie, indyjskie, greckie i rzymskie. Choroba jest również wspomniana w Biblii. W latach 1600–1800 gruźlica była przyczyną co czwartego zgonu w Europie i Ameryce – „biała zaraza” była wszechobecna.

Po tym, jak Robert Koch zidentyfikował patogen w 1882 roku, w Europie pojawiły się liczne wynalazki zapobiegające zakażeniom – wynalazki, które dziś uznajemy za oczywiste. Należą do nich rożki do lodów, które miały wyeliminować konieczność spożywania lodów z wielorazowych i potencjalnie skażonych szklanek. Wynalezienie leżaka sięga czasów sanatoriów płucnych, gdzie chorzy na gruźlicę mieli wyzdrowieć dzięki odpoczynkowi, górskiemu powietrzu i słońcu.

Choroba wywarła również ogromny wpływ na kulturę popularną. Na przykład uważa się, że wiara w wampiry wywodzi się z gruźlicy: osoby dotknięte tą chorobą były wychudzone, śmiertelnie blade, a czasami miały usta poplamione krwią z powodu silnego kaszlu. Ponieważ śmierć pacjenta z gruźlicą często skutkowała śmiercią całej jego rodziny, wierzono, że „wampir” powracał nocą jako nieumarły, by porwać swoich bliskich.

Gruźlica wpłynęła również na modę: na przykład ogolona twarz u mężczyzn stała się popularna ze względów higienicznych. W XIX wieku kobiece spódnice stały się krótsze, aby nie ciągnęły się po brudnej podłodze. Dla nas te anegdoty stanowią część historycznych badań nad gruźlicą. Jednak w wielu częściach świata choroba ta pozostaje zjawiskiem współczesnym.

W 2014 roku WHO uruchomiła tzw.„Strategię na rzecz Zwalczania Gruźlicy”. Obejmuje ona działania mające na celu zmniejszenie zachorowalności na gruźlicę o 80% i śmiertelności o 90% w krajach dotkniętych gruźlicą do 2030 roku. Do tego czasu liczba rodzin popadniętych w ruinę finansową z powodu gruźlicy ma zostać zredukowana do zera. Długoterminowym celem jest całkowita eradykacja tej choroby. Pierwszym tzw. „filarem” programu jest: „Wczesne wykrywanie gruźlicy, w tym powszechne badania lekowrażliwości”.

„Spośród szacowanych dziesięciu milionów osób, które chorują każdego roku, tylko siedem milionów jest diagnozowanych i leczonych. Nadal brakuje nam jednej trzeciej tych osób” – dodaje Sinha. „Nie wiemy, kim oni są ani gdzie przebywają”. Znalezienie tych zaginionych przypadków to pierwszy i najważniejszy krok. Dla Sinhy oznacza to aktywne monitorowanie regionów o wysokiej zapadalności na gruźlicę – udawanie się do dotkniętych chorobą społeczności i poszukiwanie chorych pacjentów, zamiast czekania, aż sami zwrócą się o pomoc medyczną.

Diagnozowanie gruźlicy jest obecnie dość proste – pod warunkiem dostępności odpowiednich narzędzi. Obecnie zalecanym testem na gruźlicę jest „GeneXpert”. Wykrywa on bakterie gruźlicy w kaszlu pacjenta.

Jednak test ten nie jest powszechnie dostępny. „W wielu krajach diagnozę nadal stawia się za pomocą mikroskopii, która pomija prawie połowę przypadków” – wyjaśnia Sinha. „Potrzebujemy lepszych testów o wyższej czułości, abyśmy nie pomijali pacjentów korzystających z opieki zdrowotnej”. Wiele placówek nie może sobie pozwolić na powszechne korzystanie z GeneXpert. Organizacje takie jak Stop TB Alliance, Globalny Fundusz na rzecz Walki z AIDS, Gruźlicą i Malarią oraz Lekarze bez Granic od dawna walczą o zmianę tej sytuacji.

We współpracy z Global Fund i innymi interesariuszami, producent testów Cepheid i jego spółka macierzysta Danaher niedawno zgodzili się obniżyć cenę wkładu testowego z 9,98 do 7,97 dolarów w krajach o wysokim wskaźniku zachorowań na gruźlicę. Jednak według Lekarzy Bez Granic analiza wykazała, że koszt produkcji testów wynosi mniej niż 5 dolarów za sztukę, a postulat obniżenia ceny do 5 dolarów nadal jest aktualny.

Test GeneXpert spełnia jeszcze jedną ważną funkcję: wykrywa, czy gruźlica jest wariantem wielolekoopornym. „Ważne jest, aby wiedzieć to na początku leczenia” – wyjaśnia Sinha. Gruźlica wielolekooporna wymaga innego zestawu leków.

W ciągu ostatnich dziesięciu lat nastąpił znaczący postęp w leczeniu gruźlicy wielolekoopornej. Sam Sinha odegrał kluczową rolę w jednym z największych osiągnięć: wraz ze swoim zespołem opracował na Białorusi doustną terapię, wdrożoną przez Lekarzy bez Granic , która działa sześć miesięcy, ma 90-procentową skuteczność i niewiele skutków ubocznych.

Ogromny przełom. Alternatywa dla nowoczesnej metody jest okrutna – i nieskuteczna: poprzednie leczenie gruźlicy wielolekoopornej polega na podawaniu wysoce toksycznych zastrzyków codziennie przez osiem miesięcy. Jest ono skuteczne tylko u około połowy pacjentów i wiąże się z poważnymi skutkami ubocznymi, w tym całkowitą utratą słuchu u 20% leczonych.

Ważnym elementem doustnego leczenia gruźlicy lekoopornej jest lek bedakilina. Firma farmaceutyczna Johnson & Johnson posiadała patent na ten lek przez 20 lat – wygasł on w lipcu tego roku. Firma, powszechnie oskarżana o tzw. „evegreening patentów”, próbowała przedłużyć patent między innymi w Indiach – ale bezskutecznie z powodu pozwu złożonego przez dwie osoby, które przeżyły gruźlicę.

Po znacznej presji ze strony opinii publicznej firma Johnson & Johnson zgodziła się nie egzekwować swojego patentu wtórnego – patentu na alternatywne formy substancji czynnej – w niektórych krajach o niższych dochodach. Pozwala to na wprowadzenie na rynek tańszych wariantów. Organizacja Lekarze bez Granic twierdzi, że to, wraz z obniżką ceny GeneXpert, jest ważnym krokiem w dobrym kierunku – teraz muszą pójść w jego ślady kolejne firmy.

Wszystko to ma niewielki wpływ na kraje niemieckojęzyczne. Chociaż nadal występują przypadki – a ostatnio nawet nieznacznie wzrosły – jest ich stosunkowo niewiele. Instytut Roberta Kocha (RKI) w swoim najnowszym raporcie z 2023 roku odnotował nieco ponad 4481 przypadków w całych Niemczech . Powodem tego jest nasz dobrobyt społeczny i poprawa warunków higienicznych, które powoli, ale skutecznie wyeliminowały gruźlicę od XIX wieku.

Ostatni gwałtowny wzrost zachorowań na gruźlicę miał miejsce w latach 2015 i 2016, a następnie w 2022 roku – w dwóch okresach, w których do Niemiec napływały duże populacje z krajów poważniej dotkniętych epidemią. Od tego czasu, ilekroć gruźlica pojawiała się w mediach, zazwyczaj była to wina mniejszych ognisk, takich jak niedawne w Konz koło Trewiru lub wcześniejsze w Chemnitz . W takich przypadkach władze skrupulatnie monitorują rozprzestrzenianie się choroby podlegającej obowiązkowi zgłaszania. W 2022 roku w Niemczech zmarło 116 osób z powodu gruźlicy lub z jej powodu.

Wybitną postacią w walce z gruźlicą, której głos dociera aż do Niemiec, jest amerykański autor bestsellerów John Green („Gwiazd naszych wina”, „Ona jest z Alaski”). Podnosi on świadomość problemu na YouTube i TikToku, publikując filmy takie jak „It's All About Tuberculosis”.

W przemówieniu wygłoszonym przed Organizacją Narodów Zjednoczonych we wrześniu powiedział: „Śmierć na gruźlicę jest spowodowana ludzkimi decyzjami. Systemami stworzonymi przez człowieka. To straszne, przerażające i głęboko niepokojące. Oznacza to, że nie wywiązujemy się z naszego obowiązku nadawania równej wartości każdemu ludzkiemu życiu”.

W jednym z filmów Greena, w dyskusji panelowej z udziałem osób, które przeżyły gruźlicę, i ekspertów, dr Sinha również zabiera głos. Wierzy, że takie formaty mogą pomóc w walce z najgroźniejszą chorobą zakaźną. „Powiem szczerze: myślę, że ta choroba jest niewidoczna, ponieważ nie dotyka bogatych krajów. To choroba biednych. A ci, którzy nie wiedzą o jej istnieniu, nie zrozumieją wyzwania, przed jakim stoją osoby nią dotknięte”.

Ostatnia aktualizacja tego artykułu miała miejsce 16 czerwca 2025 r.