Tarihsel Deneyim I

İslamda İlk Aydınlanma

Tutuklamalar… gözaltılar… ekran karartmalar… emperyalizmin “terörsüz Türkiye” oyunları arasında yazıyorum. Filozof Farabi’yi düşünüyorum. Felsefede “birinci öğretmen” sayılan Aristoteles’ten sonra “ikinci öğretmen” sayılan Farabi’yi düşündükte, acaba diyorum, felsefe… bilim sürülüp çıkarmadıkta, islam toplumları böyle kara bilgisizlikle kavrulur muydu.

Hayır Kavrulmazdı.

İslamda ilk aydınlanmayı halife Me’mun(813-833) başlattı. Prof. Dr. Macit Fahri, halife Me’mun için şöyle der, “Me’mun, bütün islam tarihi içinde felsefe ve bilimin en büyük hamisi idi. Onun anlaşılmamış cesaretle kelam ve felsefe meselelerinin ortaya atıldığı toplantılarıyla ilgili rivayetler, zamanında hüküm süren düşünce iklimini olduğu kadar entelektüel uğraşıları da yeterince aydınlatır. Eğer bu tür rivayetlere güvenilirse Me’mun’un serbest görüşlülüğü ve hoşgörüsü o derece ki, saltanatı ile ilgili en muhalif tenkit ve yorumları bile büyük bir samimiyet ve itidalle karşılamaktaydı. Halifenin huzuruna getirilen ve ona keskin bir soru yönelten sufi ile ilgili bir hikaye anlatılır, ‘Müslümanlar üzerindeki senin bu üstünlüğün, tamamen onların rızasına mı dayanıyor yoksa boyun eğmeye zorlandıkları üstün bir gücün neticesi midir?’ bu cüretli soruya verdiği cevapta halifenin, anarşiye karşı zorunlu çare olarak siyasi otoritenin ustalıklı savunmasını yaptığı ve eğer bu soruyu soran gayri memnun adama, bütün islam toplumunun kabul edebileceği başka bir aday bulabilirse halifelik görevinden feragat etmeyi teklif ettiğini söylenir.”(1)

Halife Me’mun’un bu yanıtı kendine güvenen… özgeci bir yönetici olduğunu göstermiştir. İslam dünyasında rastlanmayan bir kişiliktir Me’mun.

Halife Me’mun, 830 yılında Beytül Hikme’yi kurdu.(Bilim-felsefe evi.S.C.G) Böylece islam dünyasında aydınlanma devinimi ilk kez başlamış oldu… “Önemli ilmi ve felsefi eserlerle kütüphaneyi doldurmak maksadıyla Me’mun Bizans’a kadim ilimlerle kitaplarıi kendi adına araştırıp satın alarak getirmeleri için özel memurlar gönderdi ve daha sonra bu eserlerin bir alimler heyetince tercüme edilmesini istedi.”(2) Beytül Hikme’de dünyada görülmemiş bir bilim -felsefe çalışması başlatıldı. Aydınlanmanın etkisiyle bilimde Harzemi(850-920), Heysem(915-1040), Felsefede Kındi(?-866), Razi(?-925), Farabi(?-950), ibni Sina(?-1037).

Tarihte ilk kez,ussal düşünce, dinsel düşünceye baskın çıkar(3) Bilimde, felsefede batı, çok geride kalmış, islam dünyası uygarlığa katkısıyla pırıl pırıldır. Ama bu uzun sürmez.Eşari okulu din adına saldırıya geçer. Me’mun’dan sonra halife olan yeğeni El Mütekkil(840-861) Beytül Hikme çalışmalarını durdurdu. Bütün bunlara karşın hem felsefe hem bilim yürüyordu. Selçuklu’nun desteğiyle Gazali(?-1117) hem felsefeyi hem de bilimi dışladı. Aydınlanmayı başlatan filozofların çalışmaları yasaklandı. İslam dünyası, bilimde felsefede bilgisizliğin karanlığına gömüldü.

Endülüs’te Aydınlanma

Abbasiler, Emevi erkini yıktıkta, Abbasilerden kaçan, Emevi soyundan Abdurrahman, bugün İspanya denen yerde Endülüs devletini kurdu. Yıl 950. Macit Fahri bu konuda şöyle der, “Kısa zamanda bu emirlik sadece siyaset dünyasında değil, kültürel sahada da Abbasilere meydan okudu. Zamanı gelince Emevi Endülüs bütün islam tarihindeki kültür sayfalarının en parlak bölümlerinden birini yazdı ve on ikinci yüzyılda Grek ve islam ilminin Batı Avrupa’da geçişinde köprü vazifesini gördü”(4)

İbn Bacce, İbn Tufeyl, İbn Rüşd, Endülüs’te yetişen güçlü filozoflar. Ussal düşünceyi öne çıkaran bu filozoflar, kelamcıları başlıca sorunuydu, çünkü kelamcılara göre filozoflar dinsizdi, susturulmaları zorunluydu. Ussal düşünceyle topluma çok zarar veriyorlardı.

Felsefe-Din İlişkileri

İslamda felsefe-din ilkleri Filozof Kındi’yle odak noktası olur. Macit Fahri, bu konuda şöyle der, “Kındi’den beri bu mesele kelamcıların filozofların karşısına diktikleri önemli meselelerden biri ve islam ülkelerinde bütün felsefi düşüncenin üzerine attıkları kara bir leke idi.”(5)

Çifte Hakikat

İbn Rüşd, din-felsefe ilişkileri için şöyle dedi. Bu şeriat haktır, hak olanı silme ve tanıma neticesini doğuran düşünceye davet etmektir. Durum bu olunca biz Müslümanlar topluluğu olarak kesinlikle biliriz ki delil ve burhana (açık , kesin bilgi. S.C.G.) dayanan düşünce tarzı (hakiki felsefe) şeriatın getirdiği (hükümlere ve tebliğe) ne aykırı düşecek bir netice meydana getirmez. Çünkü (şeriat da hakkın, hikmet dediğimiz felsefe de haktır ve) hak hakka zail olmaz bilakis hak olan bir şey, hak olan diğer bir şeye uygun olur, ona( ve doğruluğuna delillik ve) şahitlik eden meselenin esası işte budur.”(6)

İbn Rüşd’ün bu yöntemine felsefede çifte hakikat denir. İbn Rüşd’den etkilenen Batı felsefesi bu yöntemle laiklikle felsefeye yol açtı.

İbn Rüşd’e geldikte… İbn Rüşd, felsefe din ilişkilerini çifte hakikatle çözdüm sandı. Ama bir olay sorunun çözülmediğini gösterdi.

Felsefe -Bilim Sıfırlanırken

Kentte bir müneccimin savı korku yarattı. Müneccime göre yakında bir fırtına dünyayı yok edecek. Yönetim kente sözü edilen kişilerle bir toplantı yaptı. Görüş istendi. İbn Rüşd, bilimsel açıdan böyle bir şey olmaz dedi. Din adamları felsefe yüzünden İbn Rüşd’e kızıyorlardı. Şeyh Abdülkebir, “Kur’an’da ad kavminin yıkılmasına ne dersin dedi. Tartışma fırtınadan Kur’an’a döndü. İbn Rüşd “Kur’an’a inanmamak olmaz. Ancak bugün sorunumuz bilimle ilgili…” Din adamları ayaklandılar, bilim de ne demekmiş “Yaş kuru ne varsa Kur’an’dadır” dediler. İbn Rüşd yargılandı. Din adamları İbn Rüşd’ün idamını istediler. İbn Rüşd yahudilerin bölgesine sürüldü. Gitmeden önce Kurtuba camisinin merdivenlerine oturtuldu.”bu kişi sındıktır, dinsizdir, muttıladır(S.C.G. tanrının sıfatlarını yansıtan felsefeci)katl edilmelidir.” diye yüzüne tükürüldü.

Bulaşan Zehirden Sakının

Halka şöyle bir bildiri yayınlandı, “Eski zamanlarda vehim denizine dalan bir topluluk vardı. Geriye hiçbir değeri bulunmayan, manası da evrakı da kapkara olan bir takım sayfalar bıraktılar. Bunların şeriata olan uzaklığı, neşrikin mağribe (doğudan batıya S.C.G.) uzaklığı gibidir. Şeriatın zıt oluşu ise iki alemin yekdiğerine zıt olmalarına benzer. Aklın şeriatın ölçüsü olduğuna, hakikatin da onun delilini teşkil ettiğine ,inanırlar. Savları etrafında çeşitli fıkralara ayrılırlar. Bu hususta çeşitli şekillerde ve uyollarda yürürler. Allah’ı ve müminleri kandırıyorlar ama sadece kendilerini kandırmaktadırlar ve bunun farkında değillerdir. Şeriatın Ehl-i kitaptan daha zararlıdır.Allah’a dönüş ve yöneliş bakımından onlardan daha uzaktırlar. Vücuda sirayet eden ve bulaşan zehirden sakındığınız gibi onlardan da sakının bu şeriatın hususunda Allah sizi muvaffak etsin”(7)

Aydınlanma Bitti

Bilim-felsefe şeriata ağır bir biçimde yenildi. Bütün felesefe-bilim kitapları yakıldı. Bilim-felsefe konuşmak… düşünmek… bu tür kitapları satmak… saklamak yasaklandı.

İslam Dünyası Karanlıkta

İslamda ikinci aydınlanma devinimi bitti. Sonrasını Süleyman Uludağ şöyle gösterir, “ Gazali’den sonra gelen din alimleri onun izini takip etmeye başladılar, felsefe okudular, filozofları reddetme işi ile uğraştılar, o kadar ki İslam alemindebir tek filozof bulunmadığı dönemlerde bile habire felsefeyi reddettiler, filozoflara hücum etmekten hızlarını alamadılar. Bir sefer kendi aralarında bu hususta ihtilafa düştüler. Felsefe okumayanlar, felsefe okumayı küfür, felsefe okuyanları da kafir sayan fetvalar verdiler. Felsefe okumadan eski İslam kültürünü, hatta azali başta olmak üzere onu takip eden alimlerin eserlerini okuyup anlamaya imkan bulunmadığı için İslam dünyası bir çıkmaza girdi, bir keşmekeşe saplandı, kimin ne dediği ve neyi müdafaa ettiği bilinmez oldu.”(8)

Bilgisizliğin sonucu kargaşayla, İslam dünyası koyu karanlığa büründü.

-sürecek-

Prof. Dr. Macit Fahri, islam Felsefesi Tarihi, çev:Kasım Turhan, Birleşik Yayıncılık, İstanbul, 2000, Y-35

Age. Y-37

A. Adnan Adıvar, Tarih Boyunca İlim ve Din, Remzi Kitabevi, İstanbul, 1969, Y-105

Macit Fahri, age, Y-323

Macit Fahri, age, Y-344

İbn Rüşd, Felsefe-Din İlişkileri, Hazırlayan: Süleyman Uludağ, Dergah Yayınları;İstanbul, 2004,Y-87

İbn Rüşd, age, Y-16

İbn Rüşd, age, Y-69