Een transgender vrouw wordt Duits jeugdkampioen schaken, wat een genderdebat ontketent. Het is duidelijk: mannen zijn beter in schaken dan vrouwen. Maar waarom?

In het schaken is de zaak duidelijk: de dame is het sterkste stuk. Niet het hoogste. Dat is de koning. Maar ze is zwak en kan zich niet verdedigen. Ze kan zeker niet aanvallen. Als ze schaakmat staat, is het spel afgelopen. En vaak is het de dame die de beslissing neemt. Ze beweegt snel over grote afstanden, bedreigt de koning en laat hem geen uitweg.

Aan het schaakbord is de situatie echter anders. Daar zijn het niet de vrouwen die de beslissingen nemen, maar mannen. En dat doen ze nog steeds. In toernooien zijn ze veel talrijker dan mannen, en ze spelen aanzienlijk beter. De grote kampioenen zijn allemaal mannen; de enige vrouw die ooit de top tien van de wereldranglijst heeft bereikt, was Judit Polgár. Maar dat is alweer 20 jaar geleden. Momenteel staat er geen enkele vrouw in de top 100. De beste speelster, de Chinese Hou Yifan, staat op plaats 142.

Schaaktoernooien staan ​​open voor mannen en vrouwen. Maar al bijna honderd jaar worden er ook toernooien alleen voor vrouwen gehouden. Als promotiemaatregel, omdat de mannelijke dominantie zo groot was dat vrijwel geen enkele vrouw ooit won. Toch is schaken juist dé sport waarin genderverschillen er niet toe doen. Iedereen is gelijk voor het bord. Het gaat niet om spierkracht of behendigheid. Lichaamsgrootte en snelheid spelen geen rol. Het bord, de stukken en de regels zijn hoe dan ook identiek. Mannen en vrouwen hebben exact dezelfde startvoorwaarden. Het draait allemaal om denken.

Je zou het denken. Maar de zaak is ingewikkelder. En er wordt al lang heftig over gediscussieerd. Maar nu helemaal sinds Nora Heidemann in juni het Duitse kampioenschap schaken onder 18 jaar won. Nora is zeventien, komt uit Spenge in Westfalen en is transgender. Tot een paar maanden geleden werd ze officieel als jongen beschouwd. Afgelopen najaar kwam ze uit de kast. Dit voorjaar keurde de burgerlijke stand haar aanvraag voor geslachtsverandering goed en verstrekte ze een nieuwe identiteitskaart.

Nora's overwinning roept vragen op die de Duitse Schaakbond liever zou vermijden: welke criteria moeten er gelden voor de divisies? Worden transgenders toegelaten? Wanneer telt een vrouw als vrouw en een man als man? En uiteindelijk hangt de grote vraag boven alles: waarom spelen mannen zoveel beter? Is het een kwestie van intelligentie?

Nora Heidemann schaakt al sinds haar zevende. Ze speelde goed, maar niet uitzonderlijk vergeleken met jongens van haar leeftijd. Na haar overgang solliciteerde ze naar een plek op het Duitse jeugdkampioenschap. Dat was niet makkelijk. Ze had zich niet kunnen kwalificeren voor de reguliere districts- en staatskampioenschappen voor meisjes omdat ze in een andere categorie speelde. Ze moest solliciteren naar een open plek.

Ze kreeg er één en begon het toernooi als tiende, gemeten naar haar speelsterkte. Daarna volgden de gebeurtenissen elkaar in rap tempo op. Nora won zes partijen en remisede er twee. Haar moeder vertelde de media dat Nora nog nooit zo goed had gespeeld. Nora zelf zegt dat ze zich veel meer op haar gemak voelde bij haar vrouwelijke tegenstanders dan bij de jongens. Ze won het toernooi en versloeg 27 andere speelsters.

Dit veroorzaakte ophef, ver buiten de schaakgemeenschap. De media berichtten over de jonge transgender vrouw. Tegelijkertijd ontstond er kritiek. Er verschenen massa's reacties op Facebook, Twitter, X en Instagram. Veel reacties waren venijnig en beledigend: een jongeman die zich een vrouwentoernooi binnendrong. Wéér een geval van een middelmatige atleet die "zichzelf als vrouw vermomde" om te winnen van vrouwen die hard trainden – en zelfs de vrouwentoiletten gebruikten. Het feit dat Nora een vrije plek had gekregen, werd bekritiseerd. De schaakbond had dit alleen gedaan om te voorkomen dat ze als achterlijk werd gezien.

Heeft Nora alleen gewonnen omdat ze tegen vrouwen speelde? Ook binnen de Duitse Schaakbond bestaan ​​er bedenkingen. Nadja Jussupow, verantwoordelijk voor vrouwenzaken, eist dat transvrouwen pas na een officiële geslachtsverandering en een wachttijd aan toernooien mogen deelnemen. Zodra ze biologisch als vrouw kunnen worden beschouwd, is er niets meer aan de hand, zei Jussupow in een interview: "We hebben al eeuwenlang transvrouwen in het Duitse schaken. Ze hebben een geslachtsverandering ondergaan, ze spelen met het vrouwenteam en ze worden volledig geaccepteerd."

Is schaken dan toch geen genderneutrale sport? Nee, zegt Jussupow, die zelf lange tijd toernooischaak speelde. Mannen zijn langer, gespierder en hebben een groter uithoudingsvermogen. Ze zijn daardoor meer geconcentreerd tijdens langere partijen. Bovendien hebben mannen een beter gevoel voor ruimtelijke oriëntatie, zegt de Duitse schaakgrootmeester Elisabeth Pähtz. Dit helpt hen om te anticiperen op partijverschillen. Een andere handicap voor vrouwen is de menstruatie. Ze kent collega's die medicijnen gebruiken om hun menstruatie voor belangrijke wedstrijden uit te stellen.

Tastbare nadelen dus. Fysieke nadelen. Desondanks blijft de Wereldschaakbond zich inzetten voor open toernooien. En voor de overtuiging dat schaken een inclusieve sport is. Zelfs na de ophef rond de overwinning van Nora Heidemann heeft de Duitse Schaakbond haar toelatingsbeleid voor toernooien niet gewijzigd. Ze hebben gekozen voor inclusie. De sportdirecteur van de schaakbond werd in de pers geciteerd met de woorden dat er consensus lijkt te bestaan ​​dat mannen niet beter kunnen denken dan vrouwen.

Dat is inderdaad de consensus. Maar wat betekent "beter denken"? En: beperkt de superioriteit van mannen zich tot schaken, of weerspiegelt het een fundamenteel intelligentieverschil? Voor veel topspelers is het een kwantitatief probleem: hoe breder de basis, hoe hoger de top. Omdat er meer mannen dan vrouwen schaken, zijn mannen ook beter vertegenwoordigd onder de beste spelers. Sterker nog, het aandeel vrouwen in toernooischaak is laag. Wereldwijd ligt het onder de tien procent. Toch komen mannen ook als winnaars uit de bus in spellen als Go, Scrabble en Bridge, ook al zijn ze daar soms ondervertegenwoordigd.

Waarom dit zo is, is slechts gedeeltelijk te verklaren. De wetenschap biedt geen eenvoudige antwoorden. Hersenonderzoekers en neurofysiologen zijn het over één ding eens: mannen zijn gemiddeld niet intelligenter dan vrouwen. Intelligentie is echter anders verdeeld over de bevolking. Er zijn meer uitschieters onder mannen, zowel hoog als laag. Om het bot te zeggen: er zijn meer mannen met een ondergemiddelde intelligentie, maar ook meer genieën.

Heeft de genderkloof in het schaken dan geen biologische oorzaken? Ja en nee, zegt neuropsycholoog Lutz Jäncke. Hij acht fysieke verschillen zoals lengte en spiermassa irrelevant. Wel stelt hij dat goede schakers bepaalde persoonlijkheidskenmerken vertonen: ze zijn consciëntieus, hebben een sterk concentratievermogen en zijn ambitieus. En ze hebben een bovengemiddeld werkgeheugen. Dat wil zeggen dat ze een schat aan informatie tegelijkertijd kunnen onthouden en verwerken.

In deze kenmerken, zegt Jäncke, verschillen mannen gemiddeld weinig van vrouwen. Uitstekende schakers kenmerken zich echter ook door een uitzonderlijke visuele verbeelding. En juist daar, zegt Jäncke, hebben mannen een voorsprong. Niet fundamenteel, maar gemiddeld wel. Dat wil zeggen, er zijn meer mannen bij wie deze eigenschap bijzonder goed ontwikkeld is. Jäncke gelooft niet dat een transvrouw een fundamenteel voordeel heeft bij schaken vanwege het feit dat ze biologisch gezien een man is.

Training mag echter niet worden onderschat. "We hebben het grondig onderzocht", zegt Jäncke, "en het bleek dat de positie van een speler op de ranglijst van de Schaakbond samenhangt met het aantal trainingsuren." Met andere woorden: niets is mogelijk zonder talent, maar alleen hard werken leidt tot succes.

Spelen mannen ook beter omdat ze "nerdier" zijn? Verdiepen ze zich graag in problemen die puur praktisch gezien volkomen irrelevant zijn? Er zijn theorieën die in die richting wijzen, zegt Jäncke. Zelf blijft hij echter sceptisch.

Hoe duidelijk de kloof tussen mannen en vrouwen in het schaken ook is, het is niet zo eenvoudig uit te leggen. Vrouwelijke schakers zijn zwarte zwanen. Zo zeldzaam dat je ze alleen maar als uitzonderlijk kunt beschouwen. Een paar jaar geleden vertelde de Netflix-serie "The Queen's Gambit" het fictieve verhaal van Beth Harmon, een weesmeisje dat schaakprofessional wordt. Een ster.

Maar achter de successen die ze aan het bord viert, schuilt een afgrond: pillen, alcohol. Een vrouw die zo goed schaakt, was ondenkbaar zonder persoonlijke afgronden. Nora Heidemann bekijkt de hele zaak pragmatisch. Ze gelooft niet dat de prestatieverschillen biologische oorzaken hebben. Zodra er evenveel vrouwen als mannen schaken, zal het probleem zijn opgelost, zei ze op een online schaakportaal. Maar het zal waarschijnlijk nog wel even duren voordat het zover is.