Gidon Lev in Berlijn: hoe een 90-jarige Holocaust-overlevende TikTok gebruikt voor onderwijs

Berlijn. Zinnen verschijnen op de blauwe monitorwand. "Dit waren echte mensen die dit allemaal moesten doorstaan. Geen verhalen uit een leerboek," leest men bijvoorbeeld. Of: "We moeten samen optrekken en actie ondernemen tegen de haat in de samenleving." En, afgewisseld met: "#We love Gidon."

Dit zijn de reacties na ruim drie uur geschiedenisles van drie schoolklassen van twee Berlijnse middelbare scholen, die begin juni 2025 Gidon Lev ontmoetten in de digitale debatruimte "Basecamp" nabij station Friedrichstraße. De 90-jarige Lev overleefde samen met zijn moeder het concentratiekamp Theresienstadt. Bijna het hele gezin, in totaal 26 leden, werd door de nazi's vermoord tijdens de Holocaust.

Hij laat de ongeveer 70 tieners foto's van zijn familie zien: zijn ouders, hij in de buik van zijn moeder, zijn geliefde grootouders, ooms en tantes. Lev vertelt hoe hij als vijfjarige in zijn geboortestad Karlovy Vary, nu Karoly Vary in Tsjechië, niet kon begrijpen waarom hij als Jood plotseling niet meer op de speelplaats of in het park mocht. De tengere man, die nu in Israël woont en net een levensbedreigende longziekte heeft overleefd, praat met de scholieren vooral over hoe het allemaal begon: met leugens, uitsluiting, verbaal geweld en deportaties.

Holocaust-overlevende Gidon Lev (90) uit Israël op het podium tijdens een evenement georganiseerd door het “WAKE UP!”-initiatief in Basecamp Berlin.

Bron: RND

Gidon Lev publiceerde onlangs samen met zijn partner Julie Gray het boek "Let's Make Things Better" . De titel is zijn levenswerk. Voor hem gaat het niet alleen om het herinneren van het verleden; Lev spoort ons aan ervan te leren. Hij vraagt ​​zijn studenten wat er verbeterd moet worden. En als ze dingen opnoemen, antwoordt hij: "Ik ben hier omdat ik de wereld wil verbeteren. Dat kunnen jullie ook. Vraag, vraag, vraag – en neem niets als vanzelfsprekend aan."

De jongeren reageren lachend, verbaasd, geschokt en in ieder geval met grote aandacht op de berichten en adviezen van de Holocaustoverlevende, die vooral wil praten over de omgang met misinformatie op socialemediaplatforms en online vijandigheid. De 90-jarige heeft meer dan 463.000 volgers op TikTok en 84.400 op Instagram.

Mathilda (rechts, 17) en Emily (16) zijn leerlingen van het particuliere Europa-Gymnasium in Berlijn-Charlottenburg.

Bron: RND

Fabian Behm, geschiedenisleraar aan het particuliere Europa-Gymnasium in Berlijn-Charlottenburg, is dankbaar dat mensen zoals Lev de vragen van jongeren beantwoorden. "De emotionele impact van een directe ontmoeting met hedendaagse getuigen is memorabeler dan alle gegevens en feiten over de Holocaust." De zestienjarige studente Emily spreekt over een voorrecht om overlevenden zoals Gidon Lev persoonlijk te ontmoeten. "Over een paar jaar zal dat waarschijnlijk nauwelijks meer mogelijk zijn." Haar vriendin Mathilda (17) zegt: "Daarom moeten we doorgeven wat we vandaag hebben gehoord – te beginnen met onze broers en zussen."

Toen de bekende Holocaustoverlevende Margot Friedländer op 9 mei 2025 op 103-jarige leeftijd overleed, beseften velen opnieuw dat de tijd van getuigen van het naziterreurregime in Duitsland en Europa onvermijdelijk ten einde liep. Tot het bittere einde – op 7 mei sprak ze op Bevrijdingsdag in het Rode Stadhuis – had de Berlijnse op gevoelige wijze haar levensverhaal verteld aan scholieren, studenten, politici en leiders uit het bedrijfsleven. Ze riep op om de eerste tekenen van totalitarisme niet over het hoofd te zien. Maar nooit met een opgeheven vinger, maar met overtuiging.

Natuurlijk was Friedländer niet de enige – gelukkig maar! Veel Holocaustoverlevenden hebben boeken of interviews met hedendaagse getuigen aan databases toegevoegd of zijn in documentaires verschenen. Anderen, zoals de 100-jarige Albrecht Weinberg uit Leer (Oost-Friesland) of Gidon Lev uit Israël, schuwen geen moeite om hedendaagse generaties vragen te laten stellen over de Shoah, te waarschuwen tegen dictaturen – en zelf politiek actief te worden. "Tot het einde", beloven beiden.

Weinberg, die de concentratiekampen Auschwitz en Bergen-Belsen overleefde, kreeg in januari uit protest zijn Kruis van Verdienste terug na de gezamenlijke stemming van de CDU/CSU met de AfD in de Bondsdag. De afgelopen jaren is Gidon Lev herhaaldelijk de straat op gegaan in Israël tegen de regering-Netanyahu om te protesteren tegen de schade aan de democratie in zijn land.

In februari zit Holocaust-overlevende Albrecht Weinberg vooraan op het podium in zijn geboortestad Leer en luistert naar toespraken tijdens de demonstratie tegen extreemrechts en voor democratie.

Bron: Lars Penning/dpa

De actieve Holocaustoverlevenden zijn daarom veel meer dan alleen vertellers uit een ver verleden. Ze zijn minstens zo goed rolmodellen voor de toekomst, omdat ze de verantwoordelijkheid op zich hebben genomen om te spreken voor hun vermoorde lotgenoten en ervoor te zorgen dat minachting voor de mensheid niet meer zo wijdverbreid kan worden als meer dan tachtig jaar geleden. De woorden van de bevrijde Auschwitz-gevangene Primo Levi zijn waar: "Het is gebeurd, en daarom kan het opnieuw gebeuren."

Maar wat gebeurt er eigenlijk als de laatste overlevenden van de Holocaust deze wereld verlaten hebben? De kennis over de Holocaust neemt al snel en waarschijnlijk permanent af. In een recent onderzoek van de Jewish Claims Conference gaf ongeveer 40 procent van de 18- tot 29-jarigen in Duitsland aan niet te weten dat er tijdens de nazitijd ongeveer zes miljoen Joden zijn vermoord. 12 procent gaf aan nog nooit van de Holocaust te hebben gehoord.

De Körberstichting ontdekte jaren geleden al dat vier op de tien schoolkinderen niet weten wat de Holocaust inhoudt. Toch is de belangstelling enorm, zo bleek drie jaar geleden uit een onderzoek van het Arolsen-Archief. De kernboodschap: jongeren zijn significant meer geïnteresseerd in het nazitijdperk dan de generatie van hun ouders (75 procent versus 66 procent) en verbinden de discussie met acute maatschappelijke problemen zoals racisme en discriminatie.

Dus, wat nu?

Er zijn verschillende strategieën om Holocausteducatie toegankelijker te maken voor Generatie Z, naast persoonlijke ontmoetingen met overlevenden. Concentratiekampmonumenten hebben lange tijd moeite gehad om mediaplatforms zoals TikTok of Instagram te gebruiken om hun boodschap over te brengen. Nu doen ze dat met toenemend succes. Ondanks terechte bedenkingen weten ze dat er wereldwijd meer dan een miljard mensen aanwezig zijn. Velen, zo niet de meesten, zijn tussen de 16 en 25 jaar oud. Iedereen die hen wil bereiken – op welke manier dan ook – is aan het juiste adres totdat de volgende grote gebeurtenis zich aandient.

Maar ook Holocaustoverlevenden zelf laten zich daar gelden. Gidon Lev danst op TikTok tegen Holocaustontkenners of satiriseert trolls die grappen over Joden maken. Zijn statistieken tonen meer dan 9,4 miljoen likes. "We kunnen niet achteroverleunen en klagen over de haatzaaiers, antisemieten of Holocaustontkenners," zegt hij. "We moeten tegen hen vechten. Dat zal ik doen zolang ik leef."

Abba Naor, inmiddels 97, maakt deel uit van het virtuele geheugenproject "Leren met digitale certificaten", dat primair bedoeld is voor educatief gebruik. Het werd ontwikkeld in samenwerking tussen de Ludwig Maximilian-Universität München (LMU) en het Leibniz Supercomputing Center van de Beierse Academie van Wetenschappen en Geesteswetenschappen.

Voor dit experiment beantwoordde Naor ongeveer 1000 vragen in een speciale studio in Engeland en werd hij stereoscopisch gefilmd door twee camera's. De opnames kunnen driedimensionaal worden gevisualiseerd. De betrokken wetenschappers trainden vervolgens het resulterende 'hologram' van Naor met behulp van spraakherkenningssoftware.

Holocaust-overlevende Abba Naor als virtuele, hedendaagse getuige die geïnterviewd kan worden.

Bron: LMU

Het resultaat is verbluffend; heel wat studenten omschrijven het als cool: de virtuele Naor kan bijna alle gestelde vragen beantwoorden. De kunstmatige intelligentie heeft al 40.000 mogelijke antwoorden op de 1.000 vragen gevonden. Als de virtuele getuige uit die tijd niet kan antwoorden omdat hij de vraag niet herkent of begrijpt, zwijgt hij – en trekt hij aan zijn mouw, ogenschijnlijk verlegen. Een nog data-intensiever volumetrisch proces vindt plaats in Potsdam-Babelsberg met overlevenden, waaronder Margot Friedländer en Gidon Lev. Het is de bedoeling dat dit in de toekomst nog meer mogelijkheden biedt voor onderwijs met behulp van virtual reality.

Anja Ballis, hoofd van de afdeling Duitse taal- en letterkunde in München, meldt dat studenten vooral willen leren over het gezinsleven en hoe om te gaan met verlies van hedendaagse getuigen zoals Abba Naor. "Waarschijnlijk", vermoedt de professor, "weerspiegelt dit hun eigen ervaringen." Ballis heeft ook gemerkt dat veel studenten het virtuele getuigenverhoor met een open blik benaderen. "Ze verwachten niet dat het hen zo emotioneel zal raken."

Noa Mkayton, directeur Onderwijs bij Yad Vashem, noemt dit een bemoedigende ontwikkeling. "De overlevenden willen actief zijn, hun stem achterlaten. En precies die stem willen ze achterlaten – ongemanipuleerd en ongekleurd door andere perspectieven." Mensen van de derde of vierde generatie zijn vaak niet geïnteresseerd in een ooggetuigenverslag van een uur. "Maar ze kijken wel naar een TikTok-video."

Gezien het groeiende antisemitisme in Duitsland en de lacunes in de kennis over de Holocaust, is de oude eis van verplichte bezoeken aan concentratiekampmonumenten de laatste tijd weer terug in de politiek. Jens-Christian Wagner, directeur van de Stichting Gedenkstichting Buchenwald en Mittelbau-Dora, verzette zich tegen soortgelijke voorstellen van bondsminister van Onderwijs Karin Prien (CDU).

De Berlijnse middelbare scholieren Emily en Mathilda gingen er eerder van uit dat zulke bezoeken verplicht waren voor leerlingen in Duitsland. "Maar ze zijn nutteloos als scholen niet genoeg tijd hebben om zich voor te bereiden," zegt Emily. "Ze kunnen zelfs het tegenovergestelde effect hebben."

Gidon Lev twijfelt er niet aan dat zijn zaak na zijn dood zal voortduren. "De jongeren hier," wijst hij naar de groep jongeren om hem heen, "zullen het doen."