Ontmoetingen met Margot Honecker: Ze hield van de DDR – tot het einde

In 2012 en 2013, tijdens mijn tijd als Brits ambassadeur in Chili , ontmoette ik drie keer een van de laatste prominente vertegenwoordigers van het voormalige Oostblok: Margot Honecker , de derde echtgenote van de voormalige DDR-staatshoofd en partijleider Erich Honecker, en zelf minister van Onderwijs van de Duitse Democratische Republiek van 1963 tot 1989. Haar belangrijkste taak was het vormen van een ideologisch meegaande, communistische generatie. Margot Honecker, geboren als Feist, was midden tachtig toen ik haar ontmoette. Ze leefde een teruggetrokken leven in Santiago de Chile en stierf in 2016 op 89-jarige leeftijd.

Als student begin jaren tachtig kreeg ik de kans om enige tijd in Oost-Duitsland door te brengen tijdens een zeldzame Britse uitwisseling. Zelfs lang na de mislukking van dit vreugdeloze, sombere marxistische experiment bleef ik gefascineerd door het land en zijn systeem. In 2017 was de Berlijnse Muur al net zo lang verdwenen als hij had bestaan ​​– en in 2030 zal de DDR zelf al langer geschiedenis zijn dan hij ooit heeft bestaan.

Maar als we kijken naar de kaart van de laatste federale verkiezingen, waar het hoogste percentage van de AfD-stemmen vrijwel gelijk is aan het grondgebied van voormalig Oost-Duitsland, dan zien we dat de deling van Duitsland in sommige opzichten nog steeds merkbaar is. Alleen dan op een manier die de voormalige communistische machthebbers zich nauwelijks hadden kunnen voorstellen.

De DDR was een mislukt experiment, een poging om het nationaalsocialisme te vervangen door een andere tirannie, het Sovjetmarxisme. Beide Duitse vormen van totalitarisme hielden uiteindelijk volledig op te bestaan: de eerste omdat het een agressieve, genocidale oorlog die het zelf had ontketend, verloor; de tweede omdat het werd omvergeworpen door zijn eigen bevolking, die genoeg had van de angst, onderdrukking en dagelijkse overheersing.

Vlucht en ballingschap: het leven in Chili na de val van het communisme

Margot Honecker was een van de meest overtuigde aanhangers van het socialistische ideaal. Gevormd door haar jeugd in de opkomende DDR, bleef ze trouw aan haar overtuigingen – lang nadat de ooit gevreesde Stasi- gevangenissen allang macabere toeristische trekpleisters waren geworden.

In 1992 landde ze in Chili, en een jaar later volgde haar man, waar hij het laatste volledige jaar van zijn leven doorbracht. Zo ontliepen beiden vervolging voor de misdaden van de ellendige dictatuur die ze 18 jaar lang onbetwist hadden geleid.

De toenmalige linksgeoriënteerde Chileense regering sprak haar dankbaarheid uit voor het feit dat de DDR ongeveer 2000 aanhangers van de marxistische president Salvador Allende (1970-1973) als vluchtelingen had opgenomen – van wie velen zich fel verzetten tegen zijn militaire opvolger Augusto Pinochet. Onder de vluchtelingen bevond zich Michelle Bachelet, die later twee keer president van Chili werd en zich dit jaar al opnieuw kandidaat stelde voor de verkiezingen.

Honeckers dochter Sonja trouwde met een van de Chileense ballingen en vestigde zo eveneens een directe familieband met Chili. Ze waren politiek niet langer welkom in Moskou, ongewenst in het herenigde Berlijn en vonden geen acceptatie in de rest van Europa, dat zichzelf na het einde van de Koude Oorlog als ‘verenigd en vrij’ beschouwde.

Twintig jaar later was het niet eenvoudig om Margot Honecker op te sporen. Ze leefde destijds bijna als een kluizenaar in de oostelijke wijk La Reina in Santiago, aan de rand van de Andes – en sprak nog steeds nauwelijks Spaans. Pas na ongeveer een jaar van voorzichtige gesprekken via contacten binnen de Chileense Communistische Partij was ze bereid haar te ontmoeten. Ze bleef uiterst wantrouwend tegenover buitenstaanders en vertrouwde slechts een kleine kring mensen die dicht bij haar politieke overtuiging stonden.

Rechtvaardiging van de Stasi als “zwaard en schild”

Toen we elkaar eindelijk voor het eerst ontmoetten in de residentie van de Britse ambassade, vroeg ze herhaaldelijk – uitsluitend in het Duits – waarom de Britse regering geïnteresseerd was in haar standpunten. Ik probeerde haar diplomatiek uit te leggen dat dit niet het geval was en dat het slechts een verzoek was op basis van persoonlijke interesse, een kans om een ​​hoofdstuk uit de geschiedenis dat ik rechtstreeks had meegemaakt te bespreken met een belangrijke levende getuige. Ik denk niet dat ze me geloofde.

Tijdens onze urenlange gesprekken, inclusief een zeldzaam diner met gasten bij haar thuis, week ze nooit af van haar overtuigingen. De politieke ideologie die ze haar hele volwassen leven had aangehangen, was, zo vertelde ze me, "objectief correct" en weerspiegelde onverbiddelijk de ware menselijke conditie. Karl Marx had het deterministische pad blootgelegd dat de mensheid onvermijdelijk zou inslaan. Het kapitalisme zou op een dag bezwijken onder het "gewicht van zijn inherente tegenstrijdigheden" – een zin die ze als een vaststaand mantra declameerde. Ze zag geen excuus voor haar daden.

Ze beschreef het DDR-experiment als eervol en succesvol, ook al werd het voortdurend ondermijnd door westerse tegenstanders. Hoe onvermijdelijk de uiteindelijke overwinning van het communisme ook leek, imperialisme en kapitalisme bleven tot ver in de twintigste eeuw machtig. Niettemin, zei ze, "overleeft het zaad en zal het ooit weer opbloeien." Tot die tijd was de ondergang van de DDR echter een "enorme tragedie": Duitsland had zijn "beter helft" verloren – om precies te zijn, een derde – en miljoenen van zijn voormalige burgers bevonden zich vandaag in een aanzienlijk slechtere situatie.

Dit was een van Margot Honeckers vele verrassende verdraaiingen van de werkelijkheid. De Stasi – het "zwaard en schild van onze republiek" – was nodig om de vermeende "interne klassenvijanden" af te weren die het systeem omver wilden werpen en zich ten koste van hun medeburgers wilden verrijken in een nieuwe vrijemarkteconomie. De opbouw van het socialisme duurde lang, omdat het ook een diepgaande verandering vereiste in de menselijke mentaliteit, die eeuwenlang door het kapitalisme was gevormd. Uiteindelijk hadden de kameraden echter niet genoeg tijd om deze taak te volbrengen.

De Muur als ‘beschermende barrière’ – vijanden, verraad en propaganda

Natuurlijk waren er ook buiten de DDR talloze vijanden, vooral in West-Duitsland, en daarom was de bouw van de Muur volgens hen onvermijdelijk: “Je laat geen tere plant over aan de vraatzuchtige vogels.”

DDR-burgers kenden de regels perfect – inclusief de gevolgen die hen te wachten stonden als ze probeerden over de Muur te klimmen. De meesten die het waagden, werden ofwel opzettelijk opgehitst door West-Duitse agenten, ofwel behoorden tot de weinige devianten en criminelen die in welke samenleving dan ook te vinden zijn. De westerse pers berichtte echter nooit over de talrijke gevallen waarin West-Duitsers naar verluidt de andere kant op vluchtten, naar de DDR, om gemoedsrust te vinden in een socialistisch paradijs – een bewering die ik absurd vond. Misschien hadden ze er nooit over bericht omdat dergelijke gevallen zich simpelweg niet hadden voorgedaan, dacht ik bij mezelf – een korte, ijzige stilte.

Margot raakte vooral geagiteerd toen het over Michail Gorbatsjov ging, wiens naam ze tientallen keren noemde, bijna snuivend van woede. Voor haar was hij de ondankbare erfgenaam van de grootste prestaties van het Sovjet-socialisme, die deze niet alleen ondermijnde en vernietigde, maar ook opzettelijk de DDR opofferde om in de gunst te komen bij Helmut Kohl.

Ze vergeleek Gorbatsjovs machtsovername levendig met de verkiezing van een paus die de katholieke kerk beval abortus toe te staan ​​en homoseksualiteit te accepteren – en daarmee haar hele bestaansrecht en interne structuren tenietdeed. Voor haar was Gorbatsjov simpelweg een ondraaglijke verrader van de zaak die hem ooit groot had gemaakt, terwijl hij tegelijkertijd zichzelf probeerde te verrijken.

Ik verwierp de meeste van haar standpunten, maar de sfeer werd nog steeds niet echt kil. Ik legde Margot uit hoe vormend het voor me was geweest om in een bed in Oost-Berlijn te liggen en geweerschoten te horen, waarvan ik later hoorde dat het van iemand was die naar het Westen was gevlucht en die was neergeschoten. Ze haalde alleen haar schouders op.

Ik merkte ook op dat de film "The Lives of Others" de levenshouding en het dagelijks leven in de DDR, zoals ik dat zelf heb ervaren, heel goed weergaf. Nee, wierp ze tegen, het was niets meer dan gerichte, imperialistische propaganda tegen de DDR – mogelijk zelfs gefinancierd door de CIA.

Tot slot vroeg ik haar of het niet overal in Chili duidelijk was dat de vrije markt, democratie en een open samenleving de mensen meer welvaart hadden gebracht dan het marxistische experiment onder Salvador Allende?

Nee, antwoordde ze. Chili, net als alle kapitalistische landen, met name de VS, kampt met extreme sociale ongelijkheid, economische criminaliteit, corruptie, werkloosheid, dakloosheid, psychische aandoeningen en geweld. Ze wist dit alles uit rapporten van de Oost-Duitse ambassade, die achter de linies van de klassenvijand inlichtingen had verzameld. Westerse regeringen, beweerde ze, zorgden er slechts voor dat een conformistische pers dergelijke grieven niet openbaar maakte. Ironisch genoeg lag die dag een van Chili's toonaangevende dagbladen naast ons op tafel – met verschillende artikelen die precies deze kwesties behandelden.

Margot Honecker gaf nooit blijk van enige twijfel of zelfkritiek – op een korte bekentenis na: de SED, zo gaf ze toe, had in de loop der tijd delen van haar marxistische koers moeten concretiseren en daarbij onvermijdelijk fouten gemaakt – maar alleen in de uitvoering, niet in theorie.

Verder was ze onverzettelijk en zelfverzekerd. Haar woordenschat en dictie klonken precies als die van de hoogste Oost-Duitse apparatsjiks eind jaren zeventig. Hoewel ze nooit lid was van het hoogste orgaan, het Politburo, was ze een extreem machtige First Lady – Lady McBeth van de DDR.

Margot, die in haar eigen communistische utopie in het geheim de bijnaam "Paarse Heks" kreeg (vanwege haar geverfde haar, dat deed denken aan Mrs. Slocombe); Margot, die naar verluidt opdracht gaf tot gedwongen adoptie van kinderen van gevangengenomen dissidenten; Margot, die toezicht hield op een netwerk van zo'n 150 strenge, gevangenisachtige kindertehuizen waar "politiek moeilijke" jongeren hardhandig werden heropgevoed tot goede socialistische burgers.

De banaliteit van het kwaad: “Die aardige oude dame”

In het echt was ze echter meer dan innemend: zozeer zelfs dat mijn Chileense vrouw moeite had om ‘die aardige oude dame’ te associëren met de misdaden en de verwoesting van de DDR, zoals die werden uitgebeeld in de film ‘The Lives of Others’, die we na ons laatste lange gesprek meteen weer bekeken.

Er stond een opmerkelijk naschrift: Op mijn afscheidsfeest als ambassadeur in januari 2014 waren veel gasten zichtbaar verrast om onder hen de frêle Margot Honecker te zien.

Misschien was ze net zo geschokt toen ze kort daarna Pinochets dochter ontmoette, die ook was uitgenodigd en gemeenteraadslid was in het district Santiago waar de ambassade gevestigd was. Ik weet niet wat er tussen hen is gebeurd, maar ik neem aan dat ze niet goed met elkaar overweg konden. Die dag gaf Margot me een klein boekje met Goethes gedichten, gedrukt in de beginjaren van de DDR door de "Volkseigen Uitgeverij" in bijna onleesbaar oud Duits cursief. Ik koester het nog steeds.

De indruk die mij na ruim tien jaar is bijgebleven, is die van de levende belichaming van Hannah Arendts 'banaliteit van het kwaad', die stierf zonder ook maar de minste twijfel over haar levenslange ideologische overtuigingen of berouw over de gevolgen van de repressieve toepassing ervan in het systeem van het 'werkelijk bestaande socialisme' van de DDR.

Ze was zelf schuldig en medeplichtig aan ernstige schendingen van de meest fundamentele mensenrechten van miljoenen mensen. Maar zittend op de bank in onze woonkamer leek ze een bescheiden persoon van wie je je moeilijk kunt voorstellen dat ze ooit een vlieg kwaad zou doen.

Terugkijkend is mijn ontmoeting met Margot Honecker een van de vreemdste ervaringen uit mijn 38-jarige diplomatieke carrière – en, hoe langer ik erover nadenk, ook een van de meest verontrustende. Zelfs vandaag de dag zijn er in Chili veel mensen die ofwel hardnekkig dezelfde rigide politieke dogma's verdedigen waarin zij geloofde – zoals belichaamd door de regering-Allende – ofwel, omgekeerd, de misdaden en onrechtvaardigheden van zijn bittere tegenstander rechtvaardigen: het militaire regime onder Augusto Pinochet. Ook hij leidde een ideologisch gemotiveerde dictatuur – maar met het tegenovergestelde effect. Ironisch genoeg verdween zijn regime in 1990 van het politieke toneel – hetzelfde jaar dat de DDR instortte.

Jon Benjamin is CEO van Free Speech International (fsu.world) en was Brits ambassadeur in Chili, Ghana en Mexico. Hij is te bereiken via @jonbenjamin19 op X en via [email protected].

Heeft u feedback? Schrijf ons! [email protected]