Dag van de Inheemse Volkeren | Uitsluiting en toe-eigening: koloniale geschiedenis in de hedendaagse sport

Een van de belangrijkste voetbalclubs in Latijns-Amerika speelt zijn thuiswedstrijden in het Estadio Monumental in Santiago de Chile . Op weg naar de hoofdtribune passeer je een zwarte buste. Deze zou het bovenlichaam voorstellen van de man naar wie de club vernoemd is. Deze figuur is ook te vinden op de buitenmuren en in het clubmuseum, bijvoorbeeld op het vierpuntige wapen. Het stelt een man voor met lang zwart haar en een witte hoofdband: Colo Colo.

De fans van de Chileense recordkampioenen kijken met trots naar hun naamgenoot, een 16e-eeuwse inheemse leider die zich al lang verzette tegen de Spaanse koloniale macht. Colo Colo werd beschouwd als moedig, standvastig en voorzichtig. En dus koos een groep Chileense leraren in 1925 die figuur om hun nieuwe club betekenis te geven. "Al generaties lang gebruiken sportclubs karikaturen van inheemse volkeren voor hun logo's en mascottes", zegt de Chileense onderzoeker Daniela Bustamante, die de koloniale geschiedenis van haar land bestudeert. "Maar in het geval van Colo Colo was hij een specifieke figuur uit de hedendaagse geschiedenis. Dit is een schoolvoorbeeld van culturele toe-eigening ."

Identiteit geweigerd

Colo-Colo groeide in de 20e eeuw uit tot de succesvolste club van Chili, met 34 kampioenschappen en 14 bekers. Tegelijkertijd versterkten opeenvolgende regeringen de marginalisering van de Mapuche, de grootste inheemse minderheid van het land. Hun land in het zuiden werd herhaaldelijk onteigend voor industriële ontwikkeling of overgedragen aan Europese kolonisten. "Veel Mapuche verloochenden hun identiteit en namen Spaans klinkende achternamen aan", zegt de Chileense auteur en podcaster Alvaro Campos. In de jaren 80 werd Alfonso Neculñir beschouwd als de eerste speler met Mapuche-roots bij Colo-Colo. Tegenwoordig worden Mapuche onevenredig hard getroffen door werkloosheid, armoede en alcoholisme.

Op 9 augustus vieren de Verenigde Naties jaarlijks de Internationale Dag van de Inheemse Volken . Het is een gelegenheid om de prestaties van inheemse minderheden te benadrukken, maar ook om hun problemen aan te pakken. De VN verwijst naar haar Verklaring inzake de Rechten van Inheemse Volken. Daarin wordt onder andere het fundamentele belang benadrukt van de toestemming van de betrokkenen voor het gebruik van hun afbeeldingen.

Geen toestemming

Dergelijke toestemming is echter zeldzaam in Latijns-Amerika. Sommige voetbalclubs daar hebben zich naar de Guaraní vernoemd. Leden van deze minderheid wonen in Brazilië, Argentinië, Uruguay, Paraguay en Bolivia. Begin 20e eeuw werd een groot deel van het land van de Guaraní gestolen. "Ze behoren tot de meest bedreigde inheemse bevolkingsgroepen ter wereld", schrijft de Braziliaanse non-gouvernementele organisatie Cimi. Bij Guarani FC in de staat São Paulo wordt hier met geen woord over gerept. En in Paraguay wordt culturele toe-eigening bij de elfvoudig landskampioen Club Guarani niet besproken.

Je zou de indruk kunnen krijgen dat het onderwerp alleen een rol speelt in voormalige koloniën zoals Chili of Brazilië, maar dat is een te grote simplificatie. In Groot-Brittannië had het rugbyteam Exeter Chiefs lange tijd een tekening van een inheemse leider met een haarversiering in het logo. Lokale fans tekenden hiertegen een petitie. Na lang aarzelen stemde de club in met een wijziging en verwijst nu in het logo naar de Keltische stam Dumnoniërs, die zich meer dan 2000 jaar geleden in het zuidwesten van het huidige Groot-Brittannië vestigde.

Zelfs in de voormalige koloniale macht België zijn afbeeldingen van inheemse leiders nog steeds terug te vinden in de sport , bijvoorbeeld bij KAA Gent. De voetbalclub wijdt een aparte sectie op haar website aan de onderdrukking van indianen. In deze sectie wordt ook het logo uitgelegd, dat volgens de club een positieve "culturele context" heeft. KAA Gent staat voor "respect, moed en eer", waarden die vaker worden toegeschreven aan indianen dan aan hun "witte onderdrukkers".

Stigmatisering

Het debat is het luidst in de VS. Honderden sportteams in professionele competities, universiteiten en scholen hebben zichzelf "Indianen", "Rode Mannen" of "Krijgers" genoemd. Hun emblemen beeldden inheemse mannen af met grote lippen, een rode huid en veren hoofdtooien. "Jongeren van inheemse afkomst voelen zich hierdoor gestigmatiseerd en ontmenselijkt", zegt Rebecca Nagle, activiste voor de inheemse Cherokee. "En helaas is er zelden een tegenverhaal. Het huidige dagelijks leven van inheemse mensen wordt zelden in de media of films weergegeven."

Sinds de burgerrechtenbeweging in de jaren zestig zijn er in de Verenigde Staten herhaaldelijk protesten uitgebroken. Volgens het National Congress of American Indians is bijna driekwart van de ongeveer 2000 racistische sportsymbolen in de loop der tijd verdwenen. Ook exotische dansen van cheerleaders en schmink van stadionmuzikanten verdwenen geleidelijk. Bewustwordingscampagnes kwamen voornamelijk van inheemse groepen, bijna nooit van de clubs.

Black lives matter

Na de moord op George Floyd in 2020 en de Black Lives Matter-beweging kwamen steeds meer prominente clubs onder druk te staan. In Cleveland noemt het honkbalteam "Indians" zich sinds 2021 de Guardians. In Washington heten de voormalige "Redskins" sinds 2022 "Commanders". Maar veel fans voelden zich bedrogen in hun traditie. Onlangs eiste de Amerikaanse president Donald Trump dat de club weer de naam "Redskins" zou dragen, omdat hij anders de bouw van een stadion zou blokkeren. Veel van zijn supporters juichten.

In Chili bestaat zo'n debat niet. En dus is de toe-eigening van de beroemdste voetbalclub al generaties lang onderdeel van het dagelijks leven. De rechts-nationalistische ondernemer Sebastián Piñera was bijvoorbeeld tussen 2006 en 2010 eigenaar van Colo-Colo. Hij ontmoette vertegenwoordigers uit de politiek en het bedrijfsleven in de VIP-loge. Piñera werd later twee keer tot president van Chili gekozen. In die periode namen, volgens mensenrechtenorganisaties, de arrestaties en controles van de Mapuche dramatisch toe.

Geen meerderheid

Maar de slinger slaat ook de andere kant op. In 2019 protesteerden honderdduizenden mensen in Santiago tegen de regering van Piñera en de hoge kosten van levensonderhoud. "Ook de rechten van de Mapuche werden destijds intensief besproken", zegt de inheemse auteur Claudio Alvarado Lincopi: "En veel Colo-Colo-fans namen deel aan de demonstraties." Na de protesten zou een volksvergadering in Chili een nieuwe grondwet opstellen. Er kwam een progressief ontwerp uit: inheemse groepen zoals de Mapuche, die in de oude grondwet van de militaire dictatuur niet eens werden genoemd, zouden speciale rechten krijgen, zoals het recht op autonomie en de bevordering van hun tradities.

Veel aanhangers van Colo-Colo steunden dit progressieve ontwerp. De club toont de Mapuche-vlag in het stadion en gebruikt deels hun traditionele taal. Eén boodschap: "Verdedig ons shirt zoals de Mapuche hun land verdedigen." Is dit een politieke fancultuur? Of worden eeuwenlange onderdrukking gebagatelliseerd? Over deze vragen wordt nog steeds schuchter gediscussieerd. Overigens werd het nieuwe grondwetsontwerp duidelijk door een meerderheid van de bevolking verworpen.