Tussen utopie en ineenstorting: navigeren door de duistere, nabije toekomst van AI

In de blogpost The Gentle Singularity schetste OpenAI CEO Sam Altman een visioen van de nabije toekomst waarin AI het menselijk leven stilletjes en welwillend transformeert. Er zal geen abrupte verandering zijn, suggereert hij, alleen een gestage, bijna onmerkbare opmars naar overvloed. Intelligentie zal net zo toegankelijk worden als elektriciteit. Robots zullen in 2027 nuttige taken in de echte wereld uitvoeren. Wetenschappelijke ontdekkingen zullen versnellen. En de mensheid zal, mits goed geleid door zorgvuldig bestuur en goede bedoelingen, floreren.

Het is een overtuigende visie: kalm, technocratisch en doordrenkt van optimisme. Maar het roept ook diepere vragen op. Door wat voor wereld moeten we heen om daar te komen? Wie profiteert ervan en wanneer? En wat blijft er onuitgesproken in deze soepele boog van vooruitgang?

Sciencefictionauteur William Gibson schetst een duisterder scenario. In zijn roman The Peripheral worden de glinsterende technologieën van de toekomst voorafgegaan door iets dat 'de jackpot' wordt genoemd: een slow-motion cascade van klimaatrampen, pandemieën, economische ineenstorting en massale sterfte. Technologie boekt vooruitgang, maar pas nadat de samenleving uiteenvalt. De vraag die hij stelt, is niet of er vooruitgang plaatsvindt, maar of de beschaving erdoor floreert.

Er wordt beweerd dat AI kan helpen bij het voorkomen van de rampen die in The Peripheral worden geschetst. Of AI ons echter zal helpen rampen te voorkomen of ons er slechts doorheen zal begeleiden, blijft onzeker. Geloof in de toekomstige kracht van AI is geen garantie voor prestaties, en de voortschrijdende technologische mogelijkheden zijn geen lotsbestemming.

Tussen Altmans zachtaardige singulariteit en Gibsons jackpot ligt een duisterder middengebied: een toekomst waarin AI echte winst oplevert, maar ook echte ontwrichting. Een toekomst waarin sommige gemeenschappen floreren terwijl andere afbrokkelen, en waarin ons vermogen tot collectieve aanpassing – niet alleen individueel of institutioneel – de bepalende variabele wordt.

Andere visies helpen de contouren van dit middengebied te schetsen. In de thriller Burn In , die zich afspeelt in de nabije toekomst, wordt de maatschappij overspoeld met automatisering voordat de instellingen er klaar voor zijn. Banen verdwijnen sneller dan mensen zich kunnen omscholen, wat leidt tot onrust en repressie. In dit verhaal verliest een succesvolle advocaat zijn baan aan een AI-agent en wordt hij, tot zijn ongenoegen, een online, oproepbare conciërge voor de rijken.

Onderzoekers van AI-lab Anthropic hebben dit thema onlangs herhaald : "We kunnen verwachten dat [kantoorbanen] binnen de komende vijf jaar geautomatiseerd zullen worden." Hoewel de oorzaken complex zijn, zijn er tekenen dat dit begint en dat de arbeidsmarkt een nieuwe structurele fase ingaat die minder stabiel, minder voorspelbaar en misschien minder centraal staat in de manier waarop de maatschappij betekenis en zekerheid distribueert.

De film Elysium biedt een botte metafoor voor de rijken die met geavanceerde technologieën naar ruimteheiligdommen vluchten, terwijl een gedegradeerde aarde daaronder worstelt met ongelijke rechten en toegang. Een paar jaar geleden vertelde een partner bij een durfkapitaalbedrijf in Silicon Valley me dat hij vreesde dat we op dit soort scenario afstevenen, tenzij we de voordelen van AI eerlijk verdelen. Deze speculatieve werelden herinneren ons eraan dat zelfs nuttige technologieën maatschappelijk onstabiel kunnen zijn, vooral wanneer hun winsten ongelijk verdeeld zijn.

We kunnen uiteindelijk misschien iets bereiken zoals Altmans visie op overvloed. Maar de weg ernaartoe zal waarschijnlijk niet gladjes verlopen. Ondanks al zijn welsprekendheid en kalme zekerheid is zijn essay ook een soort pitch, evenzeer een overtuiging als een voorspelling. Het verhaal van een 'zachte singulariteit' is geruststellend, zelfs verleidelijk, juist omdat het de wrijving omzeilt. Het biedt de voordelen van ongekende transformatie zonder volledig in te gaan op de omwentelingen die zo'n transformatie doorgaans met zich meebrengt. Zoals het tijdloze cliché ons eraan herinnert: als het te mooi klinkt om waar te zijn, is het dat waarschijnlijk ook.

Dit wil niet zeggen dat zijn bedoelingen onoprecht zijn. Sterker nog, ze kunnen oprecht zijn. Mijn argument is simpelweg een erkenning dat de wereld een complex systeem is, open voor onbeperkte invloeden die onvoorspelbare gevolgen kunnen hebben. Van synergetisch geluk tot rampzalige Zwarte Zwanen , het is zelden één ding, of één technologie, die de toekomstige loop der gebeurtenissen bepaalt.

De impact van AI op de samenleving is al gaande. Dit is niet alleen een verschuiving in vaardigheden en sectoren; het is een transformatie in hoe we waarde, vertrouwen en verbondenheid organiseren. Dit is het domein van collectieve migratie: niet alleen een beweging van arbeid, maar ook van doelgerichtheid.

Terwijl AI het terrein van cognitie herconfigureert, wordt de structuur van onze sociale wereld stilletjes losgetrokken en opnieuw geweven, ten goede of ten kwade. De vraag is niet alleen hoe snel we als samenlevingen bewegen, maar ook hoe bedachtzaam we migreren.

Historisch gezien verwees de commons naar gedeelde fysieke hulpbronnen, waaronder weilanden, visgronden en bossen, die in beheer waren voor het algemeen belang. Moderne samenlevingen zijn echter ook afhankelijk van cognitieve commons: een gedeeld domein van kennis, verhalen, normen en instellingen die diverse individuen in staat stellen om samen te denken, te discussiëren en te beslissen met minimale conflicten.

Deze ongrijpbare infrastructuur bestaat uit openbaar onderwijs, journalistiek, bibliotheken, burgerlijke rituelen en zelfs algemeen vertrouwde feiten, en is wat pluralisme mogelijk maakt. Het is hoe vreemden overleggen, hoe gemeenschappen samenhangen en hoe democratie functioneert. Naarmate AI-systemen gaan bemiddelen in de manier waarop kennis wordt verkregen en geloof wordt gevormd, dreigt dit gedeelde terrein te versplinteren. Het gevaar schuilt niet alleen in desinformatie, maar ook in de langzame erosie van de basis waarop gedeelde betekenisgeving berust.

Als cognitieve migratie een reis is, gaat het niet alleen om nieuwe vaardigheden of rollen, maar ook om nieuwe vormen van collectieve zingeving. Maar wat gebeurt er wanneer het terrein dat we delen onder ons begint uiteen te vallen?

Eeuwenlang hebben samenlevingen vertrouwd op een losjes vastgehouden gemeenschappelijke realiteit: een gedeelde verzameling feiten, verhalen en instituties die vormgeven aan hoe mensen de wereld en elkaar begrijpen. Het is deze gedeelde wereld – niet alleen infrastructuur of economie – die pluralisme, democratie en sociaal vertrouwen mogelijk maakt. Maar naarmate AI-systemen steeds meer bemiddelen in de manier waarop mensen toegang krijgen tot kennis , overtuigingen opbouwen en hun weg vinden in het dagelijks leven, versplintert die gemeenschappelijke basis.

Grootschalige personalisatie transformeert het informatielandschap al. Door AI samengestelde nieuwsfeeds, gepersonaliseerde zoekresultaten en aanbevelingsalgoritmen breken de publieke sfeer subtiel op. Twee mensen die dezelfde vraag aan dezelfde chatbot stellen, kunnen verschillende antwoorden krijgen, deels vanwege de probabilistische aard van generatieve AI, maar ook door eerdere interacties of afgeleide voorkeuren. Hoewel personalisatie al lang een kenmerk is van het digitale tijdperk, versnelt AI het bereik en de subtiliteit ervan. Het resultaat is niet alleen filterbubbels , maar epistemische drift – een herinrichting van kennis en mogelijk ook van de waarheid.

Historicus Yuval Noah Harari heeft zijn dringende bezorgdheid geuit over deze verschuiving. Volgens hem schuilt de grootste bedreiging van AI niet in fysieke schade of het verlies van banen, maar in emotionele binding. AI-systemen, zo waarschuwde hij, worden steeds bedrevener in het simuleren van empathie, het nabootsen van bezorgdheid en het afstemmen van verhalen op de individuele psychologie – wat hen een ongekende macht geeft om vorm te geven aan hoe mensen denken, voelen en waarde toekennen. Het gevaar is enorm, aldus Harari, niet omdat AI liegt, maar omdat het daarbij zo overtuigend verbinding maakt. Dit voorspelt weinig goeds voor The Gentle Singularity .

In een door AI gemedieerde wereld dreigt de realiteit zelf individualistischer, modulairder en minder collectief onderhandeld te worden. Dat is misschien acceptabel – of zelfs nuttig – voor consumentenproducten of entertainment. Maar wanneer het wordt uitgebreid naar het maatschappelijk leven, brengt het grotere risico's met zich mee. Kunnen we nog steeds een democratisch discours voeren als elke burger een subtiel andere cognitieve kaart bewoont? Kunnen we nog steeds verstandig besturen wanneer institutionele kennis steeds meer wordt uitbesteed aan machines waarvan de trainingsdata, systeemprompts en redeneerprocessen ondoorzichtig blijven?

Er zijn ook andere uitdagingen. Door AI gegenereerde content, waaronder tekst, audio en video, zal binnenkort niet meer te onderscheiden zijn van menselijke output. Naarmate generatieve modellen steeds beter worden in nabootsing, zal de controlelast verschuiven van systemen naar individuen. Deze omkering kan het vertrouwen in wat we zien en horen, maar ook in de instellingen die ooit de gedeelde waarheid valideerden, ondermijnen. De cognitieve commons raken dan vervuild, minder een plek voor overleg, meer een spiegelpaleis.

Dit zijn geen speculatieve zorgen. Door AI gegenereerde desinformatie compliceert verkiezingen, ondermijnt de journalistiek en creëert verwarring in conflictgebieden. En naarmate meer mensen op AI vertrouwen voor cognitieve taken – van het samenvatten van het nieuws tot het oplossen van morele dilemma's – kan het vermogen om samen te denken afnemen, terwijl de tools om individueel te denken juist krachtiger worden.

Deze trend richting desintegratie van de gedeelde realiteit is nu ver gevorderd. Om dit te voorkomen is een bewust tegenontwerp nodig: systemen die pluralisme boven personalisatie, transparantie boven gemak en gedeelde betekenis boven een op maat gemaakte realiteit stellen. In onze algoritmische wereld, gedreven door concurrentie en winst, lijken deze keuzes onwaarschijnlijk, althans op grote schaal. De vraag is niet alleen hoe snel we als samenlevingen bewegen, of zelfs of we bij elkaar kunnen blijven, maar hoe verstandig we deze gedeelde reis navigeren.

Als het tijdperk van AI niet tot een verenigd cognitief gemeenschappelijk bezit leidt, maar tot een versplinterde archipel van uiteenlopende individuen en gemeenschappen, dan ligt de taak die voor ons ligt niet in het herbouwen van het oude terrein, maar in het leren hoe we verstandig kunnen leven tussen de eilanden.

Omdat de snelheid en omvang van de verandering het aanpassingsvermogen van de meeste mensen overtreffen, zullen velen zich verloren voelen. Banen zullen verloren gaan, evenals lang gekoesterde verhalen over waarde, expertise en erbij horen. Cognitieve migratie zal leiden tot nieuwe betekenisgemeenschappen, waarvan sommige zich al aan het vormen zijn, ook al hebben ze minder met elkaar gemeen dan in voorgaande tijdperken. Dit zijn de cognitieve archipels: gemeenschappen waar mensen samenkomen rond gedeelde overtuigingen, esthetische stijlen, ideologieën, recreatieve interesses of emotionele behoeften. Sommige zijn onschuldige bijeenkomsten van creativiteit, steun of een doel. Andere zijn meer geïsoleerd en gevaarlijk, gedreven door angst, wrok of complotdenken.

De voortschrijdende AI zal deze trend versnellen. Terwijl het mensen uit elkaar drijft door algoritmische precisie, zal het mensen tegelijkertijd helpen elkaar wereldwijd te vinden, en steeds fijnere identiteitslijnen creëren. Maar door dit te doen, kan het moeilijker worden om de ruwe maar noodzakelijke wrijving van pluralisme in stand te houden. Lokale banden kunnen verzwakken. Gemeenschappelijke geloofssystemen en percepties van de gedeelde realiteit kunnen eroderen. Democratie, die zowel gebaseerd is op een gedeelde realiteit als op een deliberatieve dialoog, kan het moeilijk krijgen om stand te houden.

Hoe navigeren we door dit nieuwe terrein met wijsheid, waardigheid en verbondenheid? Als we fragmentatie niet kunnen voorkomen, hoe leven we er dan humaan in? Misschien ligt het antwoord niet in oplossingen, maar in het leren om de vraag zelf anders te benaderen.

We kunnen de maatschappelijke cognitieve commons misschien niet meer zo in elkaar zetten als vroeger. Het centrum houdt misschien niet stand, maar dat betekent niet dat we richtingloos moeten zwerven. De taak zal zijn om, dwars door de archipels heen, verstandig te leren leven in dit nieuwe terrein.

Het vereist wellicht rituelen die ons verankeren wanneer onze gereedschappen ons desoriënteren, en gemeenschappen die zich niet vormen rond ideologische zuiverheid, maar rond gedeelde verantwoordelijkheid. Mogelijk hebben we nieuwe vormen van onderwijs nodig, niet om machines voor te zijn of ermee samen te smelten, maar om ons vermogen tot onderscheidingsvermogen, context en ethisch denken te verdiepen.

Als AI de grond onder onze voeten heeft weggeslagen, biedt het ook een kans om ons opnieuw af te vragen waarvoor we hier zijn. Niet als consumenten van vooruitgang, maar als beheerders van betekenis.

De weg die voor ons ligt, is waarschijnlijk niet glad of gemakkelijk. Terwijl we ons door het duistere midden bewegen, is het kenmerk van wijsheid misschien niet het vermogen om te beheersen wat er komt, maar om er met helderheid, moed en zorg doorheen te gaan. We kunnen de technologische vooruitgang niet stoppen of de dieper wordende maatschappelijke breuklijnen ontkennen, maar we kunnen er wel voor kiezen om de ruimtes ertussen te bewaken.

Gary Grossman is EVP van de technologiepraktijk bij Edelman.