Het laatste gesprek tussen Giovanni Spadolini en Johannes Paulus II

"Ik wil naar Moskou, maar de omstandigheden zijn er nog niet rijp voor." De woorden van Johannes Paulus II, uitgesproken op 4 maart 1994 tijdens een privé-ontmoeting met Giovanni Spadolini, onthullen niet alleen de persoonlijke wens van de paus – een reis die geen enkele paus ooit heeft ondernomen – maar ook zijn besef van een nog steeds open breuk in het spirituele hart van Europa. "Jeltsin zou bereid zijn, en de Russische regering ook, maar de Orthodoxe Kerk blijft grote obstakels opwerpen," legde hij bitter uit. Die woorden weerspiegelden een diepgaande geopolitieke visie: Rusland als integraal onderdeel van Europa's bestemming, maar bedreigd door een afglijden naar Azië als de oecumenische dialoog de kloof niet zou overbruggen.

Dit is een van de belangrijkste passages uit het gesprek tussen Spadolini en de Poolse paus, dat nu voor het eerst in zijn geheel is gepubliceerd in het tijdschrift "Nuova Antologia" (Polistampa Editions), onder redactie van Cosimo Ceccuti. Deze intense en verrassende dialoog, tot nu toe bewaard in de archieven van de Stichting Spadolini Nuova Antologia in Florence, werd geredigeerd door Gabriele Paolini en openbaar gemaakt ter gelegenheid van de honderdste geboortedag van de Florentijnse staatsman en de twintigste sterfdag van Karol Wojtyła.

Vijf maanden voor zijn dood betrad Spadolini voor het laatst de drempel van het Vaticaan. De ontmoeting – die meer dan 40 minuten duurde, veel langer dan de protocollaire 25 minuten – was niet zomaar een formele uitwisseling tussen een voormalig premier en toenmalig Senaatsvoorzitter en een paus, maar een veelomvattend gesprek tussen twee intellectuelen die de geschiedenis beschouwden als een onlosmakelijk verweven geheel van geloof, politiek, cultuur en morele verantwoordelijkheid.

De bijeenkomst op 4 maart 1994 begon als een eerbetoon. Spadolini bracht de paus een kostbare editie van "The Men Who Made Italy", een symbool van zijn dankbaarheid voor de woorden van Johannes Paulus II, die de nationale eenheid verdedigde tegen de wind van afscheiding die toen krachtig waaide, aangewakkerd door de opmars van Umberto Bossi's Liga. Maar hij bracht ook een tweede geschenk mee: een bloemlezing van 19e-eeuwse geschriften over Polen uit het tijdschrift "Antologia di Vieusseux", uitgegeven tussen 1824 en 1831 en gecensureerd vanwege hun steun aan de Poolse onafhankelijkheidsbewegingen. Spadolini beschreef de emotionele schok van de paus toen hij hem een citaat van Tommaseo voorlas: "Alles wat het ongelukkige Polen betreft, komt mij over als iets eerbiedwaardigs en heiligs." De paus stemde in: "Dat klopt." Polen werd niet begrepen als een loutere natie, maar als een spirituele ziel. De identificatie tussen katholicisme en vaderland, tussen geloof en verzet, komt in elk woord van de paus naar voren.

In het gesprek vroeg Johannes Paulus II niets over de activiteiten van het Italiaanse parlement of de aanstaande verkiezingen van 27 en 28 maart, die de overwinning van Silvio Berlusconi's nieuwe partij Forza Italia zouden betekenen. De focus lag elders: China, India, Rusland, de Balkan, Afrika.

Spadolini doet verrassend gedetailleerd verslag van de bespiegelingen van de paus over de situatie van de Kerk in China, de kwestie van de benoeming van bisschoppen, de ambivalente rol van de zogenaamde "patriottische Kerk", maar ook de onverwachte glimp van openheid tussen Peking en Rome. De paus luistert, stelt vragen en informeert. Hij toont interesse in de bisschop van Shanghai en de tekenen van détente. Hij spreekt over voortdurende vertrouwelijke ontmoetingen.

Ook de Balkan komt aan bod. De paus geeft helder commentaar op de oorlog in Bosnië, de confederatie tussen Kroaten en Bosniakken, de onverzettelijkheid van de Serviërs en de Russische evenwichtsoefening. Spadolini prijst hem voor zijn moed om de genocide op moslims aan de kaak te stellen, en de paus erkent: "Ik weet hoeveel impact ik heb gehad op de moslimwereld."

In India, waar Spadolini net een eredoctoraat had ontvangen, verschoof het gesprek naar Gandhi, Giuseppe Mazzini's religieuze secularisme, de Britse erfenis, de sociale kwetsbaarheid van het land en de democratische stabiliteit. "Gandhi was werkelijk de schepper van het moderne India", zei de paus, daarmee de diepgang van een universele boodschap erkennend.

Het gesprek tussen Giovanni Spadolini en Johannes Paulus II is niet alleen het verslag van een spraakmakende ontmoeting, maar ook een zeldzaam getuigenis van vertrouwen en menselijke verbondenheid. De stemmen zijn kalm, de woorden bedachtzaam, de stijl is die van twee geleerden die reflecteren op de geschiedenis in wording. Spadolini legt de nuances van de stem van de paus vast, zijn vermoeidheid, de spanning van zijn Italiaans, zijn toon "bijna als die van klasgenoten". Het is een dialoog tussen werelden: de seculiere en de sacrale, de intellectuele en de pastorale, het Westen en het Oosten. Maar het is ook een dialoog met de toekomst. De crises die ze aankaarten – van China tot Rusland, van Bosnië tot India – zijn nog steeds open, onopgelost, maar worden wel aangepakt met een luisterend oor en een visie die in de hedendaagse politiek vaak ontbreken.

(door Paolo Martini)