De Heilige Familie om te lezen in onze tijd

Technologie is de onbetwiste protagonist van onze tijd. Geschiedenis – de wetenschap van de mensheid in de tijd – lijkt haar prominentie te hebben verloren aan een digitale vooruitgang die de mensheid zelf dreigt te verdringen. Zo vindt er een radicale verandering van onderwerp plaats. Een revolutie die in feite de 20e eeuw al heeft getekend.

De digitale transformatie brengt dezelfde tegenstellingen die de industriële revolutie teweegbrachten, met name met betrekking tot de waarde en waardigheid van het leven, weer tot leven. Waar fabrieken destijds rijkdom vergaarden ten koste van de uitbuiting van werknemers, concentreren kunstmatige intelligentiesystemen vandaag de dag macht, data en beslissingen in de handen van enkelen.

"Waar fabrieken vroeger rijkdom vergaarden ten koste van de uitbuiting van werknemers, concentreren systemen met kunstmatige intelligentie tegenwoordig de macht, data en beslissingen in de handen van een kleine groep mensen."

De wereld is opnieuw verdeeld: niet langer alleen in rijk en arm, maar ook in gelukkig en kansarm. De waarde van het menselijk leven staat opnieuw op het spel.

Een eeuw geleden was Barcelona een van de belangrijkste steden van de Tweede Industriële Revolutie, samen met Londen, Manchester, Birmingham, Zürich, Lyon, New York, Detroit en Chicago. Steden die verrijkt werden door hun enorme expansie, maar die ook een ontwikkeling weerspiegelden die de ongelijkheid verergerde. Een wereld die gepolariseerd was door gezinnen die enerzijds kunstenaars inhuurden om hun luxueuze huizen te decoreren, terwijl de arbeid in hun fabrieken werd betaald met armoedige lonen, tegen de prijs van onbeschrijfelijke vernedering en uitbuiting.

De Kerk neemt een duidelijk standpunt in. In 1891 wordt Leo XIII de "paus van de arbeiders" met de publicatie van de encycliek Rerum Novarum , een soort Magna Charta die een alomvattende visie biedt op de maatschappelijke problemen van die tijd. De encycliek probeert principes en oplossingen te formuleren die gebaseerd zijn op de situatie van de arbeiders en het Evangelie.

1891 is ook het jaar waarin de Sagrada Familia een aanzienlijke schenking ontving. Het is een verzoeningskerk en werd uitsluitend dankzij donaties gebouwd. Deze bijdrage had de volledige realisatie van het oorspronkelijke plan mogelijk gemaakt. Gaudí was nog steeds bezig met de bouw van het project dat hij acht jaar eerder had geërfd van de diocesane architect Francisco de Paula del Villar. In plaats van zich te verheugen op de voltooiing van de kerk die hij aan de rand van de stad had moeten bouwen, begon Gaudí aan een nieuw project: de verzoeningskerk.

“In 1891 werd Leo XIII de ‘paus van de arbeiders’ met de publicatie van de encycliek ‘Rerum Novarum’, die een alomvattend overzicht bood van de sociale problemen van die tijd.”

Terwijl hij aan de Sagrada Familia werkte, probeerde Gaudí zich te onderscheiden van de architecten van zijn tijd en met zijn talent de opkomende burgerij voor zich te winnen. Hij kende zijn tijd goed. Hij werd in 1852 geboren in een kopersmidsfamilie in Reus. Tijdens zijn jeugd veranderde de stad van een belangrijk wijnbouwcentrum in een achtergebleven gebied, geteisterd door de druifluisplaag.

Als kind al zag hij de wijngaarden verdwijnen. En daarmee ook het werk van degenen die, net als zijn ouders, distilleerketels maakten. Hij zag de uittocht van boeren naar de stad, op zoek naar een toekomst. Ook hij ondernam die reis. Maar dan om architectuur te studeren.

Lees ook

Zijn cv werd gekenmerkt door belangrijke samenwerkingen, zij het slechts als tekenaar. Als zelfstandig architect had hij bescheiden projecten voltooid. Deze waren echter voldoende om de aandacht te trekken van industriële families. Hij begon ze regelmatig te bezoeken en paste zich aan een dandy levensstijl aan.

Zijn eerste grote werk was echter van een heel andere aard. Een marxistisch geïnspireerd project: de arbeiderscoöperatie van Mataronense. Daar kwam de jonge Gaudí in aanraking met de proletarische realiteit. Hij leerde er de behoeften, de hoop en de utopische idealen van kennen.

“Gaudí's eerste grote werk was een marxistisch geïnspireerd project: de Mataronense Arbeiderscoöperatie.”

Tussen twee werelden. Aan de ene kant de burgerlijke samenleving die de Belle Époque beleefde. Aan de andere kant de menselijkheid van het stedelijke en landelijke proletariaat. Mannen, vrouwen en kinderen, overgeleverd aan de hebzucht van het kapitaal.

In 1891 was Gaudí geen jongeman meer; hij was veertig jaar oud. Hij was een architect die zijn geloof had ontwikkeld tijdens de bouw van de Verzoeningskerk en een man met duidelijke politieke ideeën, die zich openlijk uitsprak tegen massale ideologieën en voorstander was van individuele actie.

Dus besloot hij zich er persoonlijk mee te bemoeien. Terwijl paus Leo XIII in zijn encycliek een historische oproep deed ter ondersteuning van de arbeiders, stelde Gaudí een visionair, geheel nieuw project voor: de Sagrada Familia die we vandaag de dag allemaal kennen.

Hij begon met de bouw van de voorgevel gewijd aan de geboorte van Jezus, waarmee hij de middeleeuwse traditie herstelde die voorafging aan de kloof tussen geloof en rede. Hij ontwierp drie portalen gewijd aan de theologische deugden: Geloof, Hoop en Naastenliefde.

Terwijl paus Leo XIII in zijn encycliek een historische oproep deed aan arbeiders, stelde Gaudí een visionair project voor: de Sagrada Familia die we vandaag de dag allemaal kennen.

Hij begint met de afbeeldingen op het portaal gewijd aan de Hoop. Theologische deugd schittert door afwezigheid: de Heilige Familie vlucht naar Egypte, de Kindermoord is gaande; Joachim en Anna, in tegenstelling tot de algemeen bekende iconografie die hen vreugdevol kussend afbeeldt voor de Gouden Poort van Jeruzalem, beeldt Gaudí hen op de gevel van de Geboorte van Christus af als twee voorovergebogen oude mannen met hun blik neergeslagen. Sint Jozef laat al zijn timmermansgereedschap vallen in een poging het kindje Jezus te troosten na de dood van een vogeltje.

Op alle gezichten is de wanhoop te zien van hen die in onrecht leven.

Maar dit is geen artistieke interpretatie: in de Sagrada Familia beperkten de kunstenaars zich in opdracht van Gaudí tot het maken van mallen van mens-, dier- en zelfs plantfiguren. Gaudí had ervoor gekozen de kunst niet te onderwerpen aan het oordeel en de smaak van een kunstenaar, maar de werkelijkheid als model te gebruiken.

De mensen die hij ontmoette, werden gekozen om scènes uit het leven van Jezus te verbeelden. Ze moesten een verhaal belichamen dat niet langer tot het verleden behoorde, maar tot het heden.

Kunstcritici stelden deze methode en de keuze van de modellen ter discussie. Zij betoogden dat de "slechtste onderwerpen", dat wil zeggen de armen uit de buurt, werden gekozen om heilige afbeeldingen uit te beelden.

Kunstcritici stelden Gaudí's methode en keuze van modellen voor het uitbeelden van scènes uit het leven van Jezus ter discussie; zij betoogden dat 'de slechtste onderwerpen', de armen uit de buurt, werden gekozen om heilige afbeeldingen uit te beelden.

Iedereen die de geboortegevel in aanbouw zag, werd uitgenodigd om de betekenis van lijden, de persoonlijke en collectieve schuld, en de morele, spirituele en sociale uitdagingen die dat tijdperk kenmerkten, in twijfel te trekken. En die ook de onze kenmerken.

Naarmate de bouw vorderde, werd duidelijk wat er bereikt werd. De arbeiders wezen er trots naar, met het gevoel dat het hun eigen werk was. Eén detail: het kindje Jezus rust niet in een wieg, maar in een mand, de kom die de arbeiders gebruikten om het cement te mengen. Dit nederige en functionele object, waarvan de naam identiek is aan die waarin pasgeborenen worden gewiegd, spreekt zonder metaforen. Dit voorwerp van handarbeid verenigt de kindertijd van het Christuskind met het werk van de arbeider. Er is geen afstand tussen het heilige en het alledaagse: de mand is de tastbare vorm waarmee Jozef en Maria zich presenteren en zeggen: "Wij waren ooit één van jullie."

Gaudí gaf vorm aan de Sagrada Familia en vertaalde de link tussen geloof en sociaal leven, zoals die door de kerkvaders Basilius de Grote, Gregorius van Nazianze, Gregorius van Nyssa, Johannes Chrysostomus, Ambrosius en Augustinus werd verwoord, in beelden. Hij bouwde geen in zichzelf gekeerde kerk, maar een façade die naar buiten keek, naar de sloppenwijken. Hij verwierp de moderne wereld niet; hij verwelkomde die juist. Hij bracht een dialoog tot stand tussen het goddelijke en het menselijke. Hij liet zien dat sociale tragedies deel uitmaken van de geschiedenis en een reactie vanuit naastenliefde vereisen.

Een Heilige Familie die de woorden van Leo XIII belichaamde:

“ Maar de Kerk, geleid door de leringen en het voorbeeld van Christus, streeft naar een hoger doel, namelijk om de twee klassen zo dicht mogelijk bij elkaar te brengen en hen tot vrienden te maken…

De gelukkigen van deze eeuw worden daarom gewaarschuwd dat rijkdom hen niet bevrijdt van pijn en… dat zij op een dag zeer nauwgezet rekenschap zullen moeten afleggen van het gebruik van hun goederen voor God de Rechter…

Aan de armen leert de Kerk dat noch armoede, noch het moeten leven van werk een reden tot schaamte is voor God. Jezus Christus… koos ervoor om te verschijnen en beschouwd te worden als de zoon van een timmerman .

Deze woorden lijken te rechtvaardigen waarom Gaudí voor het Portaal van het Geloof van de Sagrada Familia Ricard Opisso, een jongeman die dicht bij anarchistische idealen stond, als model koos om Jezus de timmerman te vertegenwoordigen.

“Gaudí gaf vorm aan de Sagrada Familia door de door de kerkvaders verwoorde link tussen geloof en sociaal leven in beelden te vertalen.”

Gaudí had al verwacht dat mensen van over de hele wereld de Sagrada Familia zouden komen bewonderen. Nu die voorspelling uitkomt, breekt er een nieuw tijdperk aan.

De Sagrada Familia is nog in aanbouw. ​​Er wordt momenteel besloten hoe de hoofdgevel, gewijd aan de Glorie, eruit moet zien. Volgens de traditie zal deze het Laatste Oordeel uitbeelden.

Gaudí wijkt echter niet af van dit uitgangspunt.

Lees ook

Vertrouwend op toekomstige generaties liet hij enkele zeer duidelijke regels na, die de nederige, heilige werker in het centrum van de nieuwe façade laten zien:

“Sint Jozef zal worden afgebeeld terwijl hij samen met Jezus in de werkplaats werkt.”

De Sagrada Familia basiliek, voor de ogen van de hele wereld, wijst zo een weg: de ontwikkeling van een mentaliteit waarin elk mensenleven een transcendente gebeurtenis is.

Met de naam Leo XIV benadrukte Robert Prevost de uitdagingen van een nieuwe revolutie: niet langer aangedreven door de stoom van de Industriële Revolutie, maar door de silicium van het digitale tijdperk.

Toen Robert Prevost zich aan de wereld voorstelde als Leo XIV, leek de gekozen naam even historische nostalgie op te roepen. Maar in plaats van naar het verleden te kijken, benadrukte zijn keuze de uitdagingen van een nieuwe revolutie: niet langer aangedreven door stoom, zoals in de tijd van de Industriële Revolutie, maar door silicium, symbool van het digitale tijdperk. Geconfronteerd met de mogelijkheid van een nieuw Rerum Novarum voor onze tijd, herinnert de Heilige Familie ons eraan dat het mogelijk is het heden te omarmen zonder de mens centraal te stellen.

Nu kunnen we alleen nog maar wachten tot de paus Barcelona bezoekt, het nieuwe centrum van digitale innovatie en de stad waar de tempel van de menselijke waardigheid steeds verder groeit: Gaudí's Sagrada Familia.