Vult de nieuwe Duitse leider de leegte op het wereldtoneel? ‘Europa wacht op kanselier Merz’

„Europa wacht op kanselier Merz”, kopte het hoofdredactioneel commentaar van El Pais maandag. Het moet maar eens afgelopen zijn met de impasse waar Duitsland al voor de verkiezingen in belandde, aldus het commentaar. Zeker nu. „Europa kan zich geen al te lange interim-periode veroorloven, de voorlopige situatie duurt al veel te lang.”

Als Spanjaarden snakken naar Duits leiderschap in de Europa, is het wel duidelijk: dit zijn andere tijden. Nog maar een aantal jaar geleden klaagden de zuidelijke landen steen en been over de dominantie van Duitsland in Europese discussies. In Brussel zette Berlijn de toon. De eurocrisis werd op z’n Duits opgelost. Het coronaherstelfonds kwam er na een Duitse draai.

De hedendaagse klacht is van tegengestelde aard: niet Duitse dominantie, maar Duitse leegte zit de Europese vooruitgang in de weg. Friedrich Merz, na de verkiezingen van zondag vrijwel zeker de volgende Bondskanselier, lijkt vastbesloten om daar verandering in te brengen. Duitsland moet het voortouw nemen in Europa, zodat Europa kan leiden op het wereldtoneel.

„Mijn absolute prioriteit zal zijn om Europa zodanig te versterken dat we, stapje voor stapje, echt onafhankelijk kunnen worden van de VS”, zei Merz op de verkiezingsavond na de zege van zijn CDU. Om daaraan toe te voegen: „Nooit gedacht dat ik zoiets nog eens in een televisie-uitzending zou moeten zeggen.”

Atlanticus in hart en nieren

De voorbije weken, al voordat de Amerikaanse president Trump de EU buitenspel zette in zijn onderhandelingen over de toekomst van Oekraïne en voordat vicepresident JD Vance Europa afdroogde in een geruchtmakende toespraak in München, maakte Merz duidelijk hoe hij zich internationaal wil onderscheiden van zijn voorganger en tegenstrever, Olaf Scholz.

Merz wil Taurus-langeafstandsraketten aan Oekraïne leveren, Scholz was tegen. Merz zou bereid zijn te praten over Europese gezamenlijke leningen om grote extra defensieuitgaven te doen, een stap die Scholz nooit openlijk wilde zetten. En Merz wil de banden met zijn collega’s in Parijs en Warschau, door Scholz aangeknoopt maar al snel verwaarloosd, stevig aanhalen.

Voor de christendemocraat Merz, die voor Pasen hoopt een coalitie te hebben gesmeed, zijn dit geen beleidsdetails. Het zijn cruciale stappen in een noodzakelijk plan voor een toekomst waarin Europa niet meer kan schuilen onder de Amerikaanse veiligheidsparaplu.

Het is een speling van het lot dat deze taak toevalt aan een atlanticus in hart en nieren. Merz werkte niet alleen jarenlang voor Amerikaanse bedrijven, hij stond ook tien jaar aan het hoofd van de Atlantik-Brücke, een genootschap van pleitbezorgers voor de banden tussen Duitsland en de VS. Een tegenstrijdigheid? Volgens Merz is het dan juist logisch om een sterk Europa te wensen.

„Het grootste probleem in de trans-Atlantische relatie zit aan onze kant van de oceaan”, zei hij in een interview bij zijn afscheid als directeur van Atlantik-Brücke in 2019. Ook toen was Donald Trump president, en ook toen zag Merz de groeiende wrijving tussen VS en EU in de eerste plaats als een opdracht voor Europa: „De lidstaten van de EU moeten met één stem gaan spreken.”

Minder geharrewar

Het sterke Europa dat Merz toen en nu voor zich zag is geen federale superstaat, maar een Europa dat voor zijn verdediging op eigen benen kan staan en zijn markt optimaliseert. Zijn grote voorbeeld is zijn landgenoot Wolfgang Schäuble, die als minister van Financiën tijdens de eurocrisis de boeman van Zuid-Europa was, maar bulkte van de ideeën over de EU.

Ook Merz zal lang niet alle Europese landen gelukkig maken, dat ambieert hij ook niet. Maar hij kent Brussel: hij liep er begin jaren negentig al vijf jaar rond als Europarlementariër en toonde zich toen een groot voorvechter van het soepeler ontsluiten van de Europese markt. En als Europa vooruit wil, zal het continent in Merz’ overtuiging snel in beweging moeten komen. Zo’n nieuwe houding vanuit Berlijn zou al een kentering zijn, na drie jaar Scholz.

Lees ook

Waarom de klassiek-conservatieve CDU-leider Friedrich Merz nu het tij in Duitsland mee heeft

Het beeld dat de afgelopen jaren onder Scholz ontstond, was van een Duitsland dat op de rem ging staan als het spannend werd. Sterker nog: van een Duitsland dat de rest van de Europese Unie bruuskeerde, in de ogen van andere lidstaten omdat het zijn prioriteiten niet op orde had.

Het was bijvoorbeeld niet Hongarije, maar Duitsland dat vorig jaar een akkoord over zwaardere sancties tegen Rusland tegenhield, vanwege zorgen over de gevolgen voor het Duitse bedrijfsleven. Pas als laatste land aan de Europese onderhandelingstafel ging Duitsland om.

Om dezelfde reden keerde Duitsland zich tegen de importheffingen die de EU oplegde aan elektrische auto’s uit China. De tegenstem van Berlijn was niet genoeg om het plan tegen te houden en leek dan ook vooral bedoeld als politiek opportunisme voor binnenlandse consumptie. Maar diplomaten uit andere landen stelden geërgerd vast dat de Europese eenheid er door dit soort eenzijdige acties niet goed op stond.

De SPD van Scholz kan als coalitiepartner weliswaar doorregeren met Merz’ CDU, maar zal dan aanzienlijk minder machtig zijn. Bovendien was het niet zozeer de SPD, maar vooral de rol van Scholz en de constellatie van drie partijen die de Duitse coalitie de afgelopen jaren voortdurend opbraken. Door onderling geharrewar en campagnetrucjes werd de Duitse steun voor Europese plannen soms plots op het laatste moment ingetrokken, of kwamen er nieuwe eisen uit Berlijn op tafel.

En waar Scholz niet in de regering terugkeert, ligt dat wel voor de hand voor Boris Pistorius, de SPD’er die de afgelopen periode minister van Defensie was. Pistorius is populair en wil verder gaan dan Scholz op defensiegebied. Hij zou mogelijk wél Taurus-raketten willen leveren.

De kans is aanwezig dat Merz door binnenlandse politiek wordt opgeslokt en weinig aan Europa toekomt – hij zou niet de eerste zijn. Maar aan de andere landen zal het nu niet liggen. Daar wordt gehoopt op een stabiel Duitsland dat zijn leidende rol herneemt.