Constitutioneel Hof, waarvoor heb ik u nodig?

De afgelopen dagen is er een intens debat ontstaan, waarbij de inhoud van de uitspraak van het Constitutionele Hof openbaar werd gemaakt. Het Hof heeft het verzoek om preventief toezicht van de president van de Republiek beoordeeld met betrekking tot decreet nr. 6/XVII van de Assemblee van de Republiek, dat verschillende wijzigingen aanbrengt in het wettelijk stelsel voor de inreis, het verblijf, het vertrek en de verwijdering van vreemdelingen van het nationale grondgebied, en met betrekking tot het stelsel van gezinshereniging (Wet nr. 23/2007 van 4 juli).

Sommigen waren van mening dat het meerderheidsstandpunt de belangen van links diende en dat de tegenstemmen de standpunten van rechts steunden. Sommigen zagen de beslissing als een overwinning voor de Grondwet, de Grondrechten en het Humanisme, aangezien het minderheidsstandpunt en de rechters die het onderschreven ongevoelig waren voor dergelijke principes. Sommigen waren van mening dat het Hof zijn interpretatieve standpunt te buiten ging en fungeerde als een blokkerende kracht voor de parlementaire meerderheid die uit de parlementsverkiezingen voortkwam, in een poging de regering in verlegenheid te brengen. Evenzo waren er, vanwege het gebrek aan unanimiteit in de uitspraak, velen die wijzigingen in de samenstelling van het Constitutionele Hof voorstelden, waardoor de discussies over de mogelijke ontbinding ervan, de herindeling ervan als een afdeling van het Hooggerechtshof, en zelfs de noodzaak van wijzigingen in de Grondwet zelf, weer oplaaiden.

Hoewel het niet legitiem is om dieper in te gaan op de merites van de zaak, waarover ik vanwege ethische en wettelijke verplichtingen geen uitspraken zal doen, lijkt het mij desalniettemin relevant om de kwestie vanuit het perspectief van het systeem zelf te benaderen. Daarom is het allereerst belangrijk om te onthouden dat unanimiteit in een collegiaal opererende rechtbank niet per se de regel is. Sterker nog, hoe meer rechters bij de beslissing betrokken zijn, hoe groter de kans op afwijkende stemmen, wat een normaal, legitiem en zelfs gezond gevolg is van het besluitvormingsproces. Het debat dat binnen het kader van juridische argumentatie ontstaat, maakt het mogelijk om een pluraliteit aan perspectieven te creëren, wat bevestigt dat er een echt debat heeft plaatsgevonden, wat de beslissing noodzakelijkerwijs verrijkt en de transparantie bevordert in een systeem dat zo vaak bekritiseerd en bekritiseerd wordt vanwege zijn hermetisch en onbegrijpelijke karakter. Rechtvaardigheid, van haar architectuur, die de verschillende categorieën rechtbanken benadrukt die in beroepsprocedures samenwerken, tot de collegiale samenstelling die de wet vereist voor het nemen van bepaalde specifieke beslissingen, heeft alleen maar baat bij een eindbeslissing die, in het geval van complexe of zelfs verdeeldheid zaaiende kwesties, niet in een overzichtelijke vorm wordt gepresenteerd of op één enkele gedachte is gebaseerd.

Dat gezegd hebbende, is het ook belangrijk te benadrukken dat het Constitutionele Hof is opgevat als een echt hof en dat zijn werking als zodanig gebaseerd is op ononderhandelbare rechtsbeginselen, zoals onafhankelijkheid en onpartijdigheid. Hoewel het klopt dat het Constitutionele Hof vaak bekritiseerd wordt vanwege de manier waarop zijn rechters worden benoemd (aangezien tien van de dertien rechters worden benoemd door de Assemblee van de Republiek en de rest door deze laatste wordt gecoöpteerd), is de waarheid dat zij bij de uitoefening van hun functies niet verbonden zijn aan politieke partijen, geen specifieke kiesdistricten vertegenwoordigen, geen ambt kunnen bekleden in organen van partijen, politieke verenigingen of verwante stichtingen, noch zich kunnen bezighouden met openbare politieke activiteiten. Hun belangrijkste functie is juist het controleren van de ongrondwettelijkheid of onrechtmatigheid van wetten.

De relevantie van dergelijke functies is onmiddellijk onmiskenbaar, omdat de Grondwet niet slechts een suggestie is. Het is de Grondwet die een land bestuurt, de rechten en plichten van burgers definieert en de structuur van de staat vastlegt, en grenzen stelt aan het optreden ervan, terwijl alle andere wetten daaraan ondergeschikt zijn. Vanuit dit perspectief betekent de incidentele omstandigheid van een parlementaire meerderheid niet dat de regering die erdoor wordt gesteund geen constitutionele beperkingen ondervindt bij haar wetgevende optreden, en het is juist het Constitutionele Hof dat verantwoordelijk is voor die toetsing. Dit is geen actueel probleem, noch beperkt het zich tot deze specifieke uitspraak. Het is veeleer een rol die is toebedeeld aan een hof dat op verschillende historische momenten, met verschillende parlementaire samenstellingen en verschillende regeringen aan de macht, een standpunt heeft moeten innemen over een breed scala aan kwesties die op een bepaald moment verdeeldheid zaaiden in onze samenleving. Kwesties als euthanasie, het verzamelen en bewaren van metadata, beperkingen van rechten voortvloeiend uit de "COVID-wetgeving", de regels die voortvloeien uit het Memorandum van Overeenstemming dat met de "Trojka" werd ondertekend, en nog vele andere, hebben het Constitutionele Hof achtereenvolgens voor de complexe oefening geplaatst van het toetsen van de mogelijke onverenigbaarheid van rechtsnormen met de grondwettelijke tekst.

En hier raakt men een gevoelig punt. Een stabiele, zogenaamde liberale democratie rust op twee fundamentele pijlers. Enerzijds veronderstelt zij het bestaan van vrije verkiezingen, die de volksvertegenwoordigers kiezen en legitimeren; en anderzijds is het belangrijk om de rechtsstaat, de scheiding der machten en de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht te handhaven. Dit zijn de hoekstenen en fundamentele regels voor een democratisch bestaan, wat betekent dat een tijdelijke parlementaire meerderheid altijd, en zelfs dan, moet handelen binnen constitutionele kaders, die noodzakelijkerwijs universeel en bindend zijn voor alle burgers. En onze Grondwet is op dit punt zeer duidelijk en definieert de Portugese Republiek bondig als een democratische rechtsstaat, gebaseerd op volkssoevereiniteit, pluralisme van democratische meningsuiting en politieke organisatie, respect voor en garantie van de handhaving van fundamentele rechten en vrijheden, en de scheiding en onderlinge afhankelijkheid van machten (artikel 2).

Ongeacht het gezonde publieke en politieke debat, het recht en de plicht om rechterlijke beslissingen te toetsen, en ieders standpunt ten aanzien van een specifieke beslissing van het Constitutionele Hof, is de waarheid dat het Hof wettelijk en constitutioneel de legitimiteit heeft gegarandeerd om zijn rol te allen tijde te vervullen. De ervaringen in andere landen, waaronder Europa, zijn gevaarlijk, aangezien de tegenslagen voor de rechtsstaat juist begonnen met opzettelijke aanvallen op de rechtbanken of hun rechters. In een rechtsstaat zijn de rechtbanken niet louter stempels voor de andere machten. Ze handelen onafhankelijk en volgens criteria van legaliteit die openbaar, openbaar en controleerbaar zijn.

In die zin is het belangrijk om niet uit het oog te verliezen dat democratie niet uitsluitend op kiesrecht is gebaseerd, maar op een systeem van checks and balances, waarin geen enkele overheidsinstantie absolute macht heeft. En ongeacht iemands standpunten en zelfs overtuigingen, is het belangrijk om te onthouden dat respect voor de spelregels, wanneer die mogelijk ongunstig voor ons zijn, de maatstaf is voor de democratische volwassenheid van een land. Aangezien de realiteit evolueert, of het nu vanuit een sociaal, politiek, wetgevend of jurisprudentieel perspectief is, is het belangrijkste – zowel voor degenen die zich verslagen voelen als voor degenen die zich overwinnaar voelen – het behoud van de mechanismen, zodat de rechtsstaat morgen, in een vergelijkbare of een andere situatie, beschermd blijft.

Vanuit dit perspectief is het cruciaal om de geloofwaardigheid te waarborgen van de instellingen die de architectuur van de staat die we hebben opgebouwd, garanderen, aangezien deze geloofwaardigheid het vertrouwen schept waarvan burgers de schuldeisers zijn. En respect voor instellingen wordt geenszins gecompenseerd door het afwijzen van kritiek. Het is veeleer belangrijk te erkennen dat legitieme, objectieve en assertieve kritiek de tegenovergestelde pool vormt van gevaarlijke delegitimeringscampagnes. In die zin is het, geconfronteerd met een wet die verschillende constitutionele interpretaties mogelijk maakt, de moeite waard om te benadrukken dat, in de nasleep van een complexe en als zodanig heilzaam verdeelde beslissing, de polarisatie die ideeën van deugdzaamheid voor sommigen en een gebrek aan humanisme voor anderen propageert, net zo negatief is als de suggestie van veranderingen die de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht zelf ondermijnen, zonder welke de Grondwet een dode letter zou worden en als zodanig niet in staat zou zijn de vrijheden te verdedigen waar we zo hard voor hebben gewerkt.

De teksten in deze sectie geven de persoonlijke mening van de auteurs weer en vertegenwoordigen niet VISÃO, noch haar redactionele standpunt.