Voorbereiding op vrede? Lessen uit de oudheid in een onzeker Europa

Decennialang beschouwden veel Europeanen vrede en veiligheid als vanzelfsprekend. Recente geopolitieke ontwikkelingen hebben ons er echter aan herinnerd dat vrede, naast kostbaar, ook zeer precair is. De dreiging van oorlog beperkt zich niet langer tot verre continenten – of zelfs tot de grenzen van Europa. Enorme nieuwe investeringen in militaire defensie weerspiegelen een zorgwekkende realiteit, terwijl het oude Latijnse gezegde si vis pacem, para bellum – "als je vrede wilt, bereid je dan voor op oorlog" – opnieuw letterlijk wordt genomen en gezien als een essentieel principe.

In zekere zin lijken de dilemma's van onze tijd en recente ontgoochelingen ideeën te weerspiegelen die al door auteurs uit de eerste eeuwen van het Romeinse Rijk werden besproken. Dit tijdperk, zo vaak geïdealiseerd door de Pax Romana , begon toen de eerste keizer, Augustus, als overwinnaar tevoorschijn kwam uit de burgeroorlogen die de Romeinse Republiek hadden verscheurd en Marcus Antonius en Cleopatra versloeg bij Actium in 31 v.Chr. Vanaf dat moment kondigde hij een nieuw tijdperk van stabiliteit en welvaart aan. Deze "vrede", die twee eeuwen duurde tot de dood van Marcus Aurelius in 180 n.Chr., werd in het hele rijk breed gevierd – zelfs terwijl de Romeinse legioenen oorlog bleven voeren aan de grenzen, van noord naar zuid en van west naar oost. De illusie van een blijvende vrede verhulde zo latente spanningen.

Intellectuelen uit die tijd reflecteerden veelvuldig op het concept van de Pax Romana , en velen prezen deze schijnbaar gezegende staat in hun literaire werken. Maar deze lof betekende niet dat ze de tegenstrijdigheden ervan negeerden. Integendeel, ze stelden zich ernstig vragen bij wat vrede werkelijk was en hoe die voor toekomstige generaties bewaard kon blijven. Een van de belangrijkste bronnen van dit pacifistische discours was het gebruik van exempla : verhalen van illustere figuren uit het verleden, bedoeld om lezers te onderwijzen in de complexiteit van menselijk gedrag, waarbij zowel deugden als ondeugden werden belicht.

Soms richtten deze auteurs zich rechtstreeks tot de keizers zelf, in een poging hun beslissingen te beïnvloeden en hen te begeleiden bij het bewaren van deze fragiele vrede. De Griekse filosoof en biograaf Plutarchus van Chaeronea verzamelde bijvoorbeeld zo'n vijfhonderd anekdotes in het werk "Sayings of Kings and Generals ", opgedragen aan keizer Trajanus rond 117 n.Chr., het laatste jaar van zijn expansionistische regering. Recente analyses suggereren dat Plutarchus met deze voorbeelden de keizer probeerde aan te moedigen prioriteit te geven aan de interne stabiliteit van het rijk, naar het voorbeeld van de "vredestichter" Augustus.

Ironie van het lot: veel van de helden die Plutarchus en zijn tijdgenoten portretteerden, namen actief deel aan oorlogen, vaak als bevelhebbers. Dit is niet verwonderlijk, aangezien conflicten vaak het toneel vormen van buitengewone daden en complexe ethische dilemma's. De bloedige dynamiek van het Grieks-Romeinse verleden leerde de schrijvers van de eerste en tweede eeuw echter dat de droom van een eeuwige Pax Romana zelf een illusie kon zijn. Vrede mag niet als vanzelfsprekend worden beschouwd. Het feit dat ze herhaaldelijk de gruwelen en trauma's van vorige generaties herbeleefden, getuigt van een diep besef van hun kwetsbaarheid.

Vandaag de dag, geconfronteerd met een nieuwe golf van onzekerheid, biedt de klassieke traditie ons noch eenvoudige antwoorden, noch gemakkelijke oplossingen. Maar ze herinnert ons eraan dat vrede voortdurende inspanning en de moed vereist om van het verleden te leren. Net zoals Romeinse intellectuelen hun toekomst probeerden vorm te geven door te reflecteren op eerdere conflicten, moeten ook wij de geschiedenis blijven herbekijken – niet om oorlog te verheerlijken, maar om uit te stellen, te voorkomen of te verzachten wat soms onvermijdelijk lijkt.

Laurens van der Wiel, postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Warschau, en Wim Nijs, postdoctoraal onderzoeker aan de Universiteit van Toronto en sprekers op de Celtic Conference in Classics