Terug naar de ruimte: de toekomstige EU-ruimtewetgeving

Onlangs presenteerde de Europese Commissie het ontwerp van de toekomstige ruimtevaartwet van de Europese Unie – die nog niet openbaar is gemaakt – waarvan het hoofddoel is om het regelgevingskader voor de sector in alle lidstaten te harmoniseren en te moderniseren, nu de race om de ruimte aan kracht wint. Voor Portugal, een land dat in 2023 90 bedrijven in de ruimtevaartsector telde — een groei van 43% ten opzichte van 2019 — en een operationele omzet van 121 miljoen euro boekte (waarvan 77 miljoen euro afkomstig was uit activiteiten die geen verband hielden met satelliettelecommunicatie), kan de nieuwe wet zowel een venster van kansen als nieuwe uitdagingen vormen die een snelle aanpassing van nationale startups en het midden- en kleinbedrijf vereisen.

Door de regels voor vergunningen, aansprakelijkheid en veiligheid gelijk te trekken, wil het voorstel een meer voorspelbare en geïntegreerde Europese interne markt creëren, wat rechtstreeks ten goede komt aan Portugese bedrijven. Zij kunnen nu concurreren onder voorwaarden die vergelijkbaar zijn met die van grote Europese spelers. Een van de meest innovatieve aspecten is de opname van milieuverplichtingen, zoals de verplichte berekening van de ecologische voetafdruk en maatregelen om ruimteschroot te voorkomen. Hiervan profiteren duidelijk degenen die al investeren in duurzame technologieën: het Space Resources Park op de Azoren is een voorbeeld van een initiatief dat door dit groenere kader versterkt zou kunnen worden.

Een andere belangrijke nieuwe ontwikkeling is de formele erkenning van in-space operations and services (ISOS), wat activiteiten omvat zoals orbitaal onderhoud, bijtanken en hergebruik van satellieten. Het zijn juist deze opkomende gebieden waar Portugese startups als OmniSat en Deimos Engenharia nu al hun eerste stappen zetten. Ze maken daarbij gebruik van vereenvoudigde vergunningsregelingen die speciaal zijn ontworpen voor kleinere aanbieders. Tegelijkertijd verscherpt de wet de eisen op het gebied van cyberbeveiliging voor ruimtesystemen, waardoor er ruimte ontstaat voor samenwerking met Europese centra voor uitmuntendheid op het gebied van computerbeveiliging.

Ondanks deze mogelijkheden zou de centralisatie van de regelgeving op EU-niveau extra bureaucratische complexiteit met zich mee kunnen brengen, vooral voor een ecosysteem dat zich nog in de consolidatiefase bevindt. Het ontbreken van een explicietere integratie met de Europese Ruimtevaartorganisatie (ESA) zou de directe toegang tot Europese programma's en fondsen voor Portugese bedrijven bovendien lastig kunnen maken, terwijl het EU-ruimtevaartbudget in 2023 ongeveer € 11 miljard bedroeg, waarvan bijna twee derde door de ESA werd beheerd. Bovendien bestaat het risico dat de nieuwe milieuverplichtingen leiden tot hoge operationele kosten, wat nog zwaarder kan drukken op kleine en middelgrote ondernemingen met beperkte middelen.

Op de middellange en lange termijn kan de wet de ontwikkeling van een echt nationaal ecosysteem stimuleren en onderzoek en technologische ontwikkeling aan universiteiten en zakencentra stimuleren. De bevoorrechte ligging van de Azoren, met unieke omstandigheden voor kleinschalige lanceringen en omgevingsobservaties, kan worden gezien als een logistiek referentieplatform voor duurzaamheid in de ruimte.

Portugal hanteert een model waarin wetgeving en strategische richtlijnen in evenwicht zijn. De Portugese ruimtevaartwet (Wet nr. 54/2019) stelt het wettelijk kader vast voor alle ruimtevaartactiviteiten in het land en is afgestemd op zowel internationale verdragen, zoals het Ruimteverdrag, als de richtlijnen van de Europese Unie. Tegelijkertijd definieert het programma Portugal Space 2030 doelen en prioriteiten voor de ontwikkeling van de sector tot het einde van het decennium, waarbij de consolidatie van technologische clusters en de oprichting van nationale infrastructuren worden bevorderd. Actieve deelname aan ESA en voortdurende stimulering van onderzoek en innovatie, via instrumenten zoals ESA BIC Portugal en Horizon Europe R&D-subsidies, zijn effectieve manieren om internationale normen in de praktijk te implementeren.

Wat de voordelen en uitdagingen van internationale, Europese en nationale wetgevingskaders betreft, is het de moeite waard om de Europese coördinatie op het gebied van technische normen, certificering en financiering te benadrukken. Een voorbeeld hiervan zijn de ESA-programma's, die tussen 2021 en 2027 16 miljard euro aan de ruimtevaartindustrie willen opleveren. Daarmee wordt het aantrekken van investeringen, de overdracht van technologie en de integratie van onze bedrijven in de mondiale ruimtevaarteconomie vergemakkelijkt. Harmonisatie van regelgeving verlaagt de toetredingsdrempels tot buitenlandse markten en versterkt het vertrouwen van internationale partners.

Een uitdaging is dat de overlapping van regelgeving tussen internationale verdragen, nationale wetten en gedelegeerde handelingen van de EU tot onzekerheid en extra nalevingskosten kan leiden. De regels voor wettelijke aansprakelijkheid, ruimtevaartverzekering en milieubescherming zijn voor particuliere exploitanten nog steeds niet duidelijk genoeg en vereisen vaak gespecialiseerd advies. Bovendien vergt de ontwikkeling van de Portugese ruimtevaartcapaciteit aanzienlijke investeringen in infrastructuur, zoals lanceercentra en testfaciliteiten, en in gekwalificeerde opleidingen. Zonder deze investeringen lopen we het risico te afhankelijk te worden van externe leveranciers.

Om de winsten te maximaliseren en de risico's te beperken, zou het relevant zijn om: (1) de financiële steun voor R&D te vergroten en de belastingvoordelen voor startups en het MKB te versnellen; (2) een nationaal plan ontwikkelen ter aanpassing aan de nieuwe Europese regelgeving, met handleidingen voor goede praktijken en toegankelijke kredietlijnen; (3) de rol van de Azoren als knooppunt voor duurzame lanceringen krachtig promoten; en (4) ervoor zorgen dat Portugal actief aanwezig is bij de vaststelling van gedelegeerde en uitvoeringshandelingen bij de Europese Commissie en de ESA, en dat de nationale belangen volledig worden weerspiegeld.

Kortom, de toekomstige EU-ruimtevaartwetgeving, aangevuld met een solide nationaal kader, creëert een unieke kans voor Portugal om zijn rol in de wereldwijde ruimtevaarteconomie te versterken. Met een strategische visie, toegewijde middelen en Europese samenwerking kunnen we regelgevende uitdagingen omzetten in drijvende krachten achter duurzame groei voor de Portugese ruimtevaartsector.