Van ideologisch bankroet naar politieke rede

“Een dood ding kan met de stroom meegaan, maar alleen een levend ding kan er tegenin gaan” G.K. Chesterton, “De eeuwige man” (1925)

Portugal maakt, net als de meeste westerse landen, een periode van ideologische verdoving door. Hier is deze slaap dieper: partijen spreken alleen, bezetten een leeg podium, terwijl het maatschappelijk middenveld toekijkt, soms schreeuwend, soms zwijgend, afwezig of berustend. Regeringen en partijen, zelfs die zichzelf als voorhoede of disruptief beschouwen, blijven verankerd in doctrines die zijn geërfd uit een twintigste eeuw die, hoewel chronologisch dichtbij, conceptueel afstandelijk is geworden. Het is altijd de moeite waard om te onthouden dat de ideologieën die decennialang het politieke debat hebben gestructureerd, van socialisme tot liberalisme, via sociaaldemocratie en christendemocratie, zijn ontstaan als reacties op zeer specifieke historische uitdagingen. De omwentelingen veroorzaakt door de industriële revoluties en de botsingen tussen autoritarisme en liberale democratie hadden een functie: de economische wereld organiseren, klassenconflicten verzachten en de honger naar macht beteugelen. De causaliteit is dat de wereld waarvoor ze zijn gesmeed praktisch niet meer bestaat, tenzij door de kunstmatige oplegging van verouderde staatsstructuren.

De versnelling van de globalisering, de mobiliteit van mensen en kapitaal, de erosie van culturele grenzen, het transnationale karakter van maatschappelijke problemen, de asymmetrische groei van de wereldbevolking, de vervaging van het onderscheid tussen publiek en privaat, en, meer recent, de opkomst van kunstmatige intelligentie als een nieuwe productieve en cognitieve kracht, hebben radicaal nieuwe realiteiten gecreëerd en zullen deze blijven benadrukken. Overheden en politieke partijen blijven echter redeneren volgens achterhaalde eschatologieën, net als degenen die erop staan een 19e-eeuwse spoorwegkaart te gebruiken om door een wereld van kwantumnetwerken te navigeren. De manier waarop we onderwijs, de National Health Service (NHS), belastingen, arbeid en het pensioenstelsel bekijken, is volkomen anachronistisch en ontoereikend voor de uitdagingen van het heden en de toekomst, maar er wordt weinig tot niets gedaan om uiteindelijk te begrijpen welk overheidsbeleid we nodig hebben voor nieuwe tijden, waarin de aannames van verandering weinig te maken hebben met de uitdagingen die de industriële revoluties van de afgelopen eeuwen met zich meebrachten. Deze trouw aan de oude schoolboeken is niet alleen een teken van conservatisme of opportunisme – het is vooral een symptoom van intellectuele luiheid. En misschien zitten we daarom, zoals Miguel Morgado schreef over het debat rond immigratie en nationaliteit, gevangen in "ideologische impasses" die gevaarlijk zijn geworden. Starheid en inertie blijken uiteindelijk zusters van hetzelfde falen te zijn.

Immigratie is slechts één van de gebieden waarop dit falen zich manifesteert. Zowel links als rechts is de reactie op het fenomeen gevormd door overgeërfde ideeën in plaats van door een concrete politieke analyse van hedendaagse uitdagingen. Rechts glijdt snel af naar een ontologie van afsluiting, zuiverheid en nostalgie naar een tijd waarin het mogelijk was om stil te staan. Links, op zijn beurt, in de stijl van Rousseau, interpreteert de verwelkoming van migranten als een instrument voor de vernietiging van de westerse orde. Het laat-liberalisme en het postmarxistische links lijken ondertussen afstand te hebben gedaan van elk gevoel van verbondenheid of cohesie, door politiek te reduceren tot het opeisen van individuele rechten, waarbij vrijheid wordt verward met wil. Zoals Miguel Morgado terecht benadrukt , leidt deze weigering om de spanning tussen moreel universalisme en politieke noodzaak aan te pakken tot een gevaarlijk naïeve – en, men zou kunnen zeggen, gevaarlijk comfortabele – 'depolitisering'.

Deze depolitisering maakt deel uit van dezelfde ideologische luiheid die het hele spectrum doordringt. Want politiek denken vereist meer dan het herhalen van morele formules uit de schoolboeken: het gaat om kiezen, onderscheiden en hiërarchiseren. Bovenal vereist het verbeeldingskracht. En daar zitten we nu precies vast. De crisis is bijzonder ernstig in Portugal, omdat regeringen en partijen niet bestaan om te functioneren als gedachtelaboratoria, maar als herhalingsmachines. Het gebrek aan politiek bewustzijn in de samenleving, aan de ontwikkeling van onafhankelijk, vrij en matig ongeconditioneerd denken, en zelfs aan feitelijk en technisch denken dat politieke beslissingen stuurt, in een omgeving gedomineerd door sociale media die per definitie oppervlakkig, alarmistisch en waarheidsvijandig is, heeft ons publieke debat veranderd in een opeenvolging van automatische gebaren, citaten uit schoolboeken, spoken uit het verleden gerecycled met een vals vernisje van de actualiteit. Het resultaat is een samenleving waarin de problemen nieuw zijn, maar de antwoorden oud en vaak volkomen inconsistent. Bedenk dat de huidige immigratiekwestie, hoewel feitelijk gebaseerd, leeft onder de grillen van een parallelle realiteit die door sociale media wordt gecreëerd. Er wordt over gesproken zonder dat er een duidelijk begrip is van hoe we de ernstige problemen kunnen oplossen waarmee we kampen in het toerisme, de landbouw, de huisvesting of zelfs de bouw van openbare werken die door de RRP's worden gefinancierd, zonder grote aantallen buitenlandse arbeidskrachten. We willen "zonneschijn op de dorsvloer en regen op het raapveld", zonder dat iemand de onderling verbonden kanalen tussen overheidsbeleid ter discussie stelt, die in hun doelstellingen, prikkels en onbedoelde gevolgen met elkaar botsen.

Debat en conflict zijn vandaag de dag essentieel. Ik ben geen voorstander van het bedenken van een nieuwe, allesomvattende ideologie, noch van het zoeken naar verlossende derde wegen, geboren uit pragmatisme of technocratie. Als we een toekomst zonder dictaturen willen bereiken, moeten we met pluralisme de politieke rede herstellen als een veeleisende praktijk, gemaakt van voorzichtigheid, verbeeldingskracht en moed. Alleen dat stelt ons in staat om moraliteit te verbinden met de behoeften van de gemeenschap. Zonder dat blijven we achter met hysterie of de technocratische (en mediagedreven) aanpak van impasses. De ideologische luiheid die Portugal vandaag de dag – en elders – domineert, zal het grootste obstakel vormen voor de vernieuwing van het politieke denken. En, zoals alle intellectuele ondeugden, zal die alleen overwonnen worden door degenen die het ongemak van twijfel en de verantwoordelijkheid van het oordeel accepteren. Deze vernieuwing zal niet plaatsvinden binnen politieke partijen, maar door actief activisme onder mensen (vooral jongeren) die, buiten de politieke kringen, zich noodzakelijkerwijs zullen moeten inzetten voor het produceren en verdedigen van de nieuwe ideeën van de toekomst. Als ze in de toekomst geen slechtere onderdanen willen zijn dan hun ouders.