Van de revolutie tot het zwakste punt van de macht: wie is de hoogste leider van Iran, Ali Khamenei?
De hoogste leider van Iran, ayatollah Ali Khamenei (86), is er al meer dan veertig jaar in geslaagd de politieke en ideologische pijler van de Islamitische Republiek te blijven. Door de herhaalde aanvallen van Israël is de machtigste leider van een periode echter dichter dan ooit bij een politieke isolatie. Wie is ayatollah Ali Khamenei?
De Amerikaanse president Donald Trump heeft het plan van Israël om de opperste leider van Iran, ayatollah Ali Khamenei, te vermoorden afgewezen . Dat lieten maandag twee hoge Amerikaanse functionarissen weten. Volgens Reuters zag de regering van Trump een kans om Khamenei te vermoorden, maar was ze tegen het plan.
Wie is ayatollah Ali Khamenei, de machtigste figuur in Iran? Wat weten we over hem?
Ali Khamenei werd in 1939 geboren in Mashhad, een van de heilige steden van Iran, als tweede kind in een middenklassegezin.
Zijn vader, Sjeik Javad Khamenei, was een mullah die bekend stond om zijn strenge sjiitische regels.
Khamenei, die al op 11-jarige leeftijd religieus onderwijs kreeg, studeerde tijdens zijn jeugd aan madrassa's in Qom en Najaf. Hij volgde lezingen van de meest invloedrijke leraren uit die tijd, zoals ayatollah Burucerdi en ayatollah Khomeini. Khamenei, die zich al op jonge leeftijd het Arabisch en klassieke islamitische teksten eigen maakte, beperkte zijn intellectuele interesse niet tot religie.
Hij vertaalde de werken van westerse schrijvers zoals Tolstoj, Victor Hugo en John Steinbeck naar het Perzisch. Hij werd vooral beïnvloed door anti-imperialistische ideeën. Hij vertaalde ook de werken van de Egyptische denker Sayyed Qutb, en deze ideeën vormden een belangrijke bron voor de vorming van Khamenei's politieke standpunten.
Wat Khamenei onderscheidt van de gemiddelde geestelijke is zijn passie voor politiek.
Vanaf de jaren zestig was hij een van de geheime organisatoren van acties tegen de sjah van Iran. Hij werd gearresteerd, verbannen en zes keer gemarteld door de inlichtingendienst van de sjah, SAVAK.
De trauma's die hij op jonge leeftijd opliep, zouden bepalend zijn voor zijn kijk op de politiek: een diep wantrouwen jegens het Westen en de absolute controle van het centrale gezag.
In 1981 raakte Khamenei's rechterarm verlamd bij een bomaanslag, en in datzelfde jaar werd hij verkozen tot derde president van de Islamitische Republiek Iran. Deze positie bracht hem dichter bij de revolutionaire leider ayatollah Khomeini.
Na de dood van Khomeini in 1989 werd Khamenei benoemd tot “velayat-i faqih” middels wijzigingen in de grondwet.
Hoewel hij niet eens een hoge "ayatollah" was in de religieuze hiërarchie, werd hij uitgeroepen tot de absolute heerser van het land op grond van het feit dat hij "de leider was die de tijd kon aflezen". Vanaf dat moment werd er een eenmansregering gevestigd die alle politieke, militaire en juridische instellingen van Iran regeerde.
Khamenei werd bij het publiek geïntroduceerd met zijn eenvoudige leven en bescheidenheid.
Hij woont in een woning aan de Palestine Street in Teheran, omgeven door hoge muren en onder militaire bescherming.
Er wordt gezegd dat hij thuis tuiniert met zijn vrouw, Mensure Hocasete Bakırzade, gedichten schrijft en naar klassieke Iraanse muziek luistert.
Hij heeft zes kinderen: vier jongens en twee meisjes.
Maar één naam valt in het bijzonder op in de schaduw van het politieke systeem: zijn zoon , Mojtaba Khamenei .
Mojtaba, die zijn opleiding genoot aan een madrassa in Qom, heeft zijn politieke invloed verstevigd door een van de machtigste figuren in de kring rond Khamenei te worden, een proces dat in de jaren 2000 begon en hem nu heeft gebracht tot de facto hoofd van het Bureau van de Opperste Leider.
Mojtaba, die nooit een openbaar ambt heeft bekleed, heeft achter de schermen nauwe banden onderhouden met zowel de Revolutionaire Garde als de inlichtingendiensten. Sommige commentatoren hebben hem aangewezen als de opvolger van zijn vader.
Degenen die beweren dat er in het Iraanse politieke systeem geen sprake is van een 'troonopvolging', bekritiseren deze bewering.
Zijn andere zonen, Mustafa, Masoud en Maysem, werken voornamelijk in religieuze publicaties, propagandabureaus en bij het samenstellen van Khamenei's persoonlijke biografie. Er is vrijwel geen informatie beschikbaar over zijn dochters.
De macht van Ayatollah Ali Khamenei beperkt zich niet tot officiële bevoegdheden.
Hoewel alle staatsorganen in Iran – het presidentschap, het parlement, de rechterlijke macht, het leger, de inlichtingendienst – schijnbaar gescheiden zijn van elkaar, worden ze allemaal benoemd of aangestuurd vanuit het kantoor van Khamenei.
Als opperbevelhebber van de strijdkrachten en religieus leider met de bevoegdheid om rechters te benoemen, staat Khamenei in direct contact met de Revolutionaire Garde. Zelfs gekozen presidenten moeten in zijn schaduw politiek bedrijven.
De besluitvorming vindt grotendeels plaats via de 'advieskring'. Deze groep van ongeveer 15 tot 20 mensen bestaat uit commandanten van de Revolutionaire Garde, voormalige ministers, veiligheidschefs en enkele mullahs.
Maar door de recente Israëlische aanvallen is deze cirkel grotendeels leeggeveegd. Zijn meest vertrouwde militaire adviseurs zijn de een na de ander vermoord. Volgens insiders leidt deze situatie nu tot ernstige hiaten in de besluitvorming.
De verkiezing van de hervormingsgezinde Mohammad Khatami tot president in 1997 was een test voor Khamenei.
Khatami kreeg beperkte ruimte; pogingen tot dialoog met de VS en Europa werden tot op zekere hoogte toegestaan. Toen deze initiatieven echter een punt bereikten waarop ze het regime bedreigden, werden ze snel geblokkeerd. De toegenomen mediavrijheid, vrouwenrechten en activiteiten van het maatschappelijk middenveld tijdens Khatami's ambtstermijn werden onderdrukt onder druk van veiligheidsdiensten. Pogingen na 9/11 om de betrekkingen met de VS te normaliseren werden in stilte opgeschort.
De Groene Beweging van 2009, de economische protesten van 2019 en de Mahsa Amini-opstand van 2022 werden onderdrukt. Arrestaties, executies en repressie waren de methoden die Khamenei riskeerde om het regime staande te houden.
Khamenei's belangrijkste lijn in het buitenlands beleid was de 'As van het Verzet', gericht op oppositie tegen de Verenigde Staten en Israël.
Na de Islamitische Revolutie in 1979 begon Iran decennialang een netwerk van geallieerde strijdkrachten in het Midden-Oosten op te bouwen. De oorlog tussen Iran en Irak maakte Teheran duidelijk dat het de regio niet met conventionele oorlogsvoering kon domineren. Na deze ervaring koos Iran voor een nieuwe strategie: een verzetsnetwerk verweven met asymmetrische oorlogsvoering, plaatsvervangende actoren en ideologische banden.
Op dat moment bestond de zogenaamde "As van het Verzet" uit sjiitische gemeenschappen die sympathiseerden met de revolutionaire en theocratische lijn van Iran en gewapende groeperingen die loyaal waren aan de Palestijnse zaak. Na verloop van tijd breidde dit netwerk zich uit met Hezbollah in Libanon, de regering van Bashar al-Assad in Syrië, sjiitische milities in Irak, de Houthi's in Jemen en Hamas in Palestina.
Via de As van het Verzet heeft Iran het Midden-Oosten effectief ingericht rond het concept van een ‘proxy-oorlog’.
Hamas' Operatie Al-Aqsa Flood op Israël op 7 oktober 2023 en de daaropvolgende Israëlische aanvallen brachten de As van het Verzet echter aan de rand van de afgrond. Hezbollah-leider Hassan Nasrallah werd gedood en het regime van Bashar al-Assad in Syrië stortte in. Khamenei's grootste strategische investering is in een periode van ineenstorting terechtgekomen.
Desondanks keurde Khamenei in 2024 directe vergeldingsmaatregelen tegen Israël goed. De honderden raketten die op Tel Aviv werden afgevuurd, lieten zien dat Iran nu een nieuwe situatie heeft aangenomen. Deze stap bracht echter nieuwe sancties in het Westen en verhoogde de economische druk in eigen land met zich mee.
In de betrekkingen met het Westen heerst een scherp scepticisme.
In 2015 tekende Iran een overeenkomst met de internationale gemeenschap die sancties zou opheffen in ruil voor beperking van zijn nucleaire activiteiten. Khamenei benaderde het proces voorzichtig, maar gaf tactische goedkeuring met wat hij omschreef als "heldhaftige flexibiliteit". De VS trokken zich in 2018 eenzijdig terug uit de overeenkomst, wat het wantrouwen jegens de overeenkomsten in Teheran vergrootte.
Khamenei's gezondheidsproblemen en hoge leeftijd hebben geleid tot debatten over de opvolging in Iran. De meest waarschijnlijke kandidaat is zijn zoon, Mojtaba. Hij kreeg zijn religieuze opvoeding aan de madrassa's in Qom en heeft sterke banden met veel conservatieve figuren in de kring van zijn vader. Hij staat bekend om zijn aanzienlijke invloed op het ambt van de Opperste Leider.
Een van de eerder genoemde mogelijke opvolgers, president Ibrahim Raisi, kwam in mei 2024 om het leven bij een helikoptercrash. De dood van Raisi heeft Mujtaba's gewicht in de opvolgingsstrijd nog verder vergroot.
De huidige politieke structuur in Iran geeft macht aan instellingen die onder Khamenei's schaduw zijn ontstaan, niet aan gekozen leiders. De grotere vraag is daarom niet wie er zal komen, maar wat voor systeem er in stand zal blijven.
Ayatollah Ali Khamenei schreef geschiedenis als de langstzittende leider van de Islamitische Republiek Iran.
Deze blijvende macht wordt gevormd onder de schaduw van economische crisis, regionale eenzaamheid en interne sociale druk.
Als de felste verdediger van het regime is hij erin geslaagd elke crisis te bezweren, maar nu wordt hij geconfronteerd met een systeem dat zowel intern als extern afbrokkelt. Khamenei's nalatenschap zal niet alleen op de proef worden gesteld door het veiligheidsregime dat hij heeft ingesteld, maar ook door de hardnekkige angst en loyaliteit die het in stand hebben gehouden.
Bronnen: Guardian , Reuters , Middle East Eye , BBC
Medyascope
