De harteloze Koude Oorlog-agent die een verkrachtingslachtoffer voor de gek hield door hem te laten geloven dat hij haar lang verloren zoon was... zodat hij Groot-Brittannië kon bespioneren. En hoe, toen zijn wrede bedrog aan het licht kwam, de Mail ha...

Johanna van Haarlem droomde al meer dan 30 jaar van het moment dat ze herenigd zou worden met de zoon die ze als baby voor het laatst had gezien. En nu, ongelooflijk genoeg, had het Internationale Rode Kruis hem opgespoord.

Ze hadden al een briefwisseling gehad, waarin Johanna haar blijvende liefde had uitgesproken en hem foto's van zichzelf had gestuurd. Ze hoopte van haar huis in Nederland naar Londen te reizen om hem met Kerstmis te zien, zei ze.

Haar lang verloren zoon leek minder enthousiast, maar stemde er wel mee in haar te ontmoeten – om 21.00 uur in haar hotel in de West End op 3 januari 1978.

Er hing zoveel af van die ene ontmoeting, dat het niet verwonderlijk was dat Johanna, die al 20 jaar actief op zoek was naar Erwin, niet kon slapen.

In de vroege uurtjes verliet ze het hotel en ging ze doelloos wandelen door de dikke sneeuw, langs Hyde Park en uiteindelijk de Queen's Gate Gardens in. Op dat moment kwam er een jongeman op straat naar haar toe.

‘Pardon, maar bent u niet mevrouw Van Haarlem?’ vroeg hij.

Toevallig had Erwin van Haarlem, die ook aan het wandelen was, haar herkend van de foto die ze hem had gestuurd. Hij spreidde zijn armen om haar te omhelzen en noemde haar 'Moeder'. Johanna snikte al snel van geluk.

Toen vroeg hij haar terug naar zijn bescheiden huurkamer, liet haar al zijn identiteitspapieren zien en opende een fles champagne om het te vieren. Johanna's liefste wens – een liefdevolle relatie met haar eerstgeborene – ging eindelijk in vervulling.

Of was het dat wel? Sterker nog, zelfs terwijl hij haar omhelsde, had Erwin haar reacties koeltjes in de gaten gehouden om te zien of er enige aarzeling was om hem te accepteren als haar lang verloren zoon.

Gelukkig was er geen sprake van. Als Johanna ook maar de geringste twijfel had geuit, wist hij dat hij haar misschien het zwijgen had moeten opleggen...

Johanna's opmerkelijke verhaal gaat terug tot 1943 en haar thuis in Nederland tijdens de oorlog. Haar vader Izaak, die een bloeiend bedrijf voor woningrenovatie in Den Haag runde, had sterke pro-Duitse sympathieën en verwelkomde de nazi-bezetters met open armen, nodigde Duitse officieren uit voor extravagante feesten en liet hen zelfs het familiehuis gebruiken als commandocentrum.

Maar toen ze op 19-jarige leeftijd door een Duitse soldaat werd verkracht en zwanger raakte, reageerde haar vader woedend.

Hij beschouwde het ongeboren kind als 'een product van de oorlog' en stond erop dat Johanna naar een opvangcentrum voor moeders en baby's zou gaan om te bevallen. Dit was een van de vele opvangcentra waar de naar schatting 50.000 Nederlandse vrouwen werden opgevangen die tijdens de vijf jaar durende bezetting door Duitse soldaten zwanger waren gemaakt.

Toen Johanna's baby, Erwin, op 24 augustus 1944 werd geboren, gebruikte haar vader nazi-connecties om zowel moeder als kind naar het door Duitsland bezette Tsjechoslowakije te sturen. Wetende dat het tij van de oorlog aan het keren was, wilde hij niet het risico lopen dat iemand erachter zou komen dat zijn dochter een kind had met een nazi-soldaat.

Eenmaal daar vertelde het Tsjechoslowaakse Rode Kruis Johanna dat ze Erwin in een weeshuis moest achterlaten en terug moest komen als ze hem kon onderhouden. Huilend gaf ze de baby af en nam toen een baan aan in een Tsjechische fabriek.

Begin 1945 was Tsjecho-Slowakije echter in Russische handen gevallen en Johanna had geen andere keus dan naar huis te gaan en haar kind achter te laten.

Er was nog één kans om hem terug te krijgen. In januari 1947 deed Izaak, Johanna's vader, de deur open. Het was een Rode Kruis-functionaris die vroeg of ze bereid was het geld te betalen dat ze tot nu toe verschuldigd was voor de verzorging van haar zoon in Tsjechoslowakije – een bedrag dat gelijk was aan een gemiddeld jaarsalaris. Zo niet, dan zou de jongen ter adoptie worden aangeboden.

Izaak weigerde namens haar. De volgende maand werd Johanna gevraagd documenten te ondertekenen die haar zoon vrijgaven voor adoptie.

Wanhopig vroeg ze haar vader om het benodigde geld voor te schieten, maar hij weigerde. 'Doe wat je gezegd wordt,' schreeuwde hij, terwijl hij met een vinger in haar gezicht wees. Tot Johanna's blijvende spijt tekende ze.

In de jaren zestig had de Tsjechische inlichtingendienst, de StB, een jongeman genaamd Vaclav Jelinek aangemerkt als potentiële agent.

Er werd opgemerkt dat Jelinek, die zijn militaire dienst vervulde, ijverig en goedhartig was, een analytische geest had en een IQ van 138. Dit waren allemaal goede eigenschappen voor een sluimerende agent in het Westen.

In oktober 1965 begon hij aan een aantal jaren van intensieve training, waarin hij alles leerde, van het opzetten van 'dead-letter'-drops tot het onder de knie krijgen van verschillende methoden om te doden.

Tien jaar later werd de stagiair-agent eindelijk klaar bevonden voor een eliteopdracht in Londen, waar hij naar verwachting tientallen jaren undercover zou leven. Hij kreeg de codenaam 'Gragert', maar zou bekend worden als Erwin van Haarlem.

Het lijkt misschien ongelooflijk, maar de identiteit van de echte Erwin, Johanna's lang verdwenen kind, was jaren daarvoor al door Tsjechische spionnen als potentiële dekmantel voor een geheim agent aangemerkt – en vervolgens opzettelijk gestolen. De StB had hun sporen uitgewist door ervoor te zorgen dat er nergens een spoor van de echte Erwin te vinden was. Hij was verdwenen.

De echte Erwin was uiteraard half-Nederlands en had dus recht op een Nederlands paspoort, waarmee een communistische spion eenvoudig toegang tot het Westen zou krijgen.

In juni 1975 arriveerde de nep-Erwin eindelijk in Londen, klaar om zijn eerste opdracht uit te voeren: contacten leggen met de koninklijke familie en afluisterapparatuur plaatsen in het meubilair van Buckingham Palace.

Zes maanden later gaf hij toe aan zijn StB-bazen – die voor de Russische KGB werkten – dat hij het dichtst bij de koninklijke familie was gekomen door Trooping The Colour te kijken. Hij had een baan weten te bemachtigen als cocktailserver in het Hilton, maar zoals verwacht kon agent Gragert zijn bazen niets interessants vertellen.

Twee jaar later ontving hij een bomvolle brief van het Rode Kruis, waarin stond dat zijn 'moeder' Johanna hem wilde ontmoeten. Ook in Praag was er consternatie, maar er werd besloten dat Johanna echt problemen zou veroorzaken als hij weigerde.

En wat als ze onraad ruikt?

Gragert was een getrainde moordenaar, wiens voornaamste doel het was om zijn dekmantel te beschermen...

Johanna had zich geen betere hereniging dan die eerste ontmoeting in 1978 kunnen voorstellen.

Er was maar één klein dingetje dat haar aan het denken zette: de baby die ze zich herinnerde had doordringende blauwe ogen en de volwassen Erwin had bruine ogen. Ze moesten van kleur zijn veranderd toen hij een peuter was, dacht ze.

Bijna tien jaar lang keerde Johanna minstens twee keer per jaar terug naar Londen om tijd door te brengen met de man van wie ze dacht dat het haar zoon was.

Hij bezocht haar jaarlijks in Nederland. Op een keer trakteerde Gragert Johanna en haar andere zoon, Hans, op een diner in het rooftop restaurant van het Hilton Hotel, en bediende hen persoonlijk. En in 1978 kocht Gragert 20 flessen mousserende wijn voor een familiefeest in Nederland, waar 30 van haar familieleden aanwezig waren.

Hij vertelde iedereen dat hij geluk had gehad dat hij door de familie was geaccepteerd.

Een andere keer bracht hij Johanna een serenade met een accentrijke versie van de hit Love Me Tender van Elvis Presley.

Johanna was overweldigd. Ze belde 'Erwin' elke week en gaf in totaal ongeveer £ 13.000 uit aan extravagante cadeaus, rijlessen en hotelkamers als ze op reis waren. Gragerts dekmantel werkte prachtig.

In 1981 overtuigde Gragert zijn bazen om hem aan te stellen als handelaar in miniatuurportretten, wat hem meer tijd gaf voor zijn steeds waardevollere – en destructieve – spionage. Hij had nu de opdracht gekregen om Britse Joodse groepen te infiltreren die campagne voerden namens refuseniks, de Joden die de USSR wilden verlaten om zich te vestigen in Israël en elders, maar die geen toestemming kregen van het Kremlin.

Dus werd Gragert een gewaardeerde mannelijke vrijwilliger in de Women's Campaign for Soviet Jewry. Hij kopieerde hun bestanden met een geheime camera en gaf talloze namen door van Sovjet-Joodse activisten en hun supporters wereldwijd.

Minstens één Russische Jood die op een van Gragerts lijsten stond, werd gearresteerd en naar een Siberisch werkkamp gestuurd. De aanklachten tegen hem omvatten het onderwijzen van Hebreeuws. Waarschijnlijk waren er nog veel meer.

Omdat Gragert steeds meer vertrouwen kreeg van Britse campagnevoerders, bezocht hij met een Britse delegatie de Sovjet-Unie. Hij ontmoette in het geheim Joden en gaf uiteraard alle details door aan Moskou.

Hij werd zelfs twee keer uitgenodigd in de VS, waar hij werd gevierd als een beroemdheid. Hij ontmoette kort president Ronald Reagan en werd persoonlijk bedankt door minister van Defensie Frank Carlucci voor zijn hulp aan Sovjet-Joden.

Gragerts penetratie van Joodse pressiegroepen bleek zeer waardevolle informatie te zijn die door Russische onderhandelaars in wapenbesprekingen met Reagans pro-Joodse regering kon worden verhandeld. Mensenrechten werden verhandeld voor concessies op wapens.

Terug in Moskou en Praag rees Gragerts ster snel. In 1986 werd hij bevorderd tot majoor en kreeg hij een prestigieuze Sovjetonderscheiding plus een medaille 'voor diensten aan de verdediging van het vaderland'.

Toen begon alles uit elkaar te vallen.

Op een dag toen hij in Londen aan het rijden was, zag hij twee auto's een paar plaatsen achter hem rijden. Hij gebruikte zijn training om ze kwijt te raken, maar een paar mijl later zaten ze hem weer op de hielen.

Hij smeekte zijn Tsjechische superieuren om hem eruit te halen, maar Moskou besloot dat Gragert te waardevol was waar hij was. Ze lieten hem nu geheime informatie zoeken over de Britse Polaris-kernraketten en Reagans Star Wars-kernverdedigingsproject.

Ook Johanna begon een probleem te worden. Ze wilde naar Londen verhuizen om bij 'Erwin' te wonen – het allerlaatste wat Gragert wilde. Na bijna tien jaar werd het bijna ondraaglijk om de schijn op te houden dat ze zich voordeed als haar zoon.

Gragert werd steeds paranoïde. Op een dag zag hij vanuit de ramen van zijn flat mannen hekken schilderen die niet geverfd hoefden te worden. Hij zag een jong stel met een kinderwagen lopen. De kinderwagen was leeg.

In feite volgde de Britse contraspionagedienst, die Gragert had gespot toen hij een verdacht lid van de Sovjet-handelsdelegatie in een pub ontmoette, hem al bijna een jaar. In april 1988 had Stella Rimington, toen hoofd van de contraspionage-eenheid van MI5, besloten dat het te gevaarlijk was om Gragert vrij rond te laten lopen.

Op een ochtend stormden Special Branch-agenten zijn appartement binnen, net toen hij een gecodeerd radiobericht uit Praag opnam. Een zoektocht leverde ook zes eenmalige 'pads' op – een encryptiemethode met een wegwerpcijfer – en wat gevoelige informatie over bedrijven die betrokken waren bij het Star Wars-defensieproject.

Toch voelde Gragert, inmiddels een StB-kolonel, zich redelijk zeker toen hij wegkwijnde in de gevangenis van Brixton. Zijn identiteit was zeker niet gekraakt. Het kwam nooit bij hem op om te weigeren toen hem om een ​​bloedmonster werd gevraagd.

Terug in Holland was Johanna geschokt door zijn arrestatie. Haar Erwin kon geen spion zijn! Ze zou alles doen wat ze kon om hem te helpen, inclusief het afstaan ​​van een bloedmonster. 'Het zou zijn verhaal kunnen ondersteunen,' werd haar verteld.

Het tegenovergestelde gebeurde: uit DNA-onderzoek bleek dat de kans dat Johanna en Erwin familie waren, slechts één op 1.800 was.

Johanna wuifde het wetenschappelijke bewijs weg en besloot Erwin rechtstreeks te vragen of hij echt haar zoon was. Die juli ontmoette ze hem in de gevangenis van Brixton. Terwijl ze elkaar omhelsden, hield ze hem nog dichter tegen zich aan dan normaal en smeekte hem toen om haar de waarheid te vertellen.

Gragert staarde haar alleen maar aan. Met een bliksemflits van zekerheid realiseerde Johanna zich dat ze in de koude, harde ogen van een professionele leugenaar keek.

'Ik zag geen enkel teken van berouw, geen knipoog, geen warmte, niets. Hij keek me aan alsof dit het einde was,' herinnerde ze zich later.

Diezelfde dag bood ze zich aan om te getuigen voor de aanklager. En het was Johanna's getuigenis in de Old Bailey, evenals het bewijs van Stella Rimington – die vermomd als een oude dame de rechtszaal bijwoonde – die Gragerts lot bezegelden. Veroordeeld tot tien jaar, werd hij gevangen gezet in HMP Parkhurst op het Isle of Wight.

Toch was Johanna, inmiddels 64 jaar oud, nog steeds niet dichter bij het vinden van de echte Erwin. Op dat moment besloot de Mail te proberen te helpen.

Zelfs het vinden van Erwins laatste weeshuis was moeilijk, omdat de StB zijn best had gedaan om alle aanwijzingen uit te wissen. Uiteindelijk kwam de doorbraak toen Mail-verslaggever Paul Henderson met Johanna Tsjechoslowaakse weeshuizen bezocht en de gepensioneerde verpleegsters vond die voor Erwin hadden gezorgd. Toch wist niemand wat er met hem was gebeurd.

Paul kreeg meer informatie van bronnen in Praag en hielp Johanna met het schrijven van brieven aan zowel de Nederlandse als de Tsjechische regering. De Nederlanders wendden zich vervolgens tot informele contacten in de Tsjechische regering en uiteindelijk kreeg Johanna het nieuws waar ze naar verlangde: Erwin, inmiddels 47, was gevonden! Zijn nieuwe naam was Ivo Radek, hij werkte in een metaalbewerkingsfabriek in Tsjecho-Slowakije en was getrouwd en had twee dochters.

Op een foto was te zien dat hij blond was en blauwe ogen had. Johanna herkende meteen het kenmerkende voorhoofd en de dikke wenkbrauwen van zijn vader.

Hij had niet meer kunnen verschillen van de spion die zich voordeed als haar zoon.

Moeder en zoon ontmoetten elkaar uiteindelijk weer op 27 november 1991 in een hotel in Tsjecho-Slowakije.

Johanna keek hem diep in de ogen en zag alleen maar vriendelijkheid. Ivo kuste Johanna's hand en zijn vrouw gaf haar een bos bloemen.

Toen praatten ze en praatten ze, zij vertelde haar ongelooflijke verhaal en Ivo verzekerde haar dat hij een hele gelukkige jeugd had gehad.

Die kerst werden zij en Hans, haar andere zoon, uitgenodigd om bij hun nieuwe familie in Praag te verblijven. Het was de eerste van vele prachtige bezoeken.

Johanna had Erwin twee keer verloren, de eerste keer door oorlog en de tweede keer door verachtelijke fraude, maar uiteindelijk had ze een happy end gevonden.

Johanna woont vandaag de dag nog steeds in Nederland, op 100-jarige leeftijd. Haar geliefde zoon Erwin, nu Ivo, overleed plotseling afgelopen juli – een groot verdriet voor haar. Maar Johanna heeft nog steeds veel contact met haar schoondochter en kleindochters.

Gragert zat nog steeds vast toen Tsjecho-Slowakije ophield een communistische staat te zijn. Hij was een schande geworden voor het nieuwe regime, maar in april 1993 werd hij toch gerepatrieerd nadat president Vaclav Havel Margaret Thatcher had gevraagd om de weg vrij te maken voor zijn vrijlating.

Jelinek – hij was teruggegaan naar zijn echte naam – had verwacht als een held thuis te worden verwelkomd. In plaats daarvan werd hij drie dagen lang verhoord en het geld op zijn bankrekeningen werd teruggestort naar de staat.

Uiteindelijk vond hij een baan als tolk voor een bank, trouwde op zijn 50e en kreeg een dochter. Jelinek overleed in 2022 op 77-jarige leeftijd.

Hij heeft nooit spijt gehad van het feit dat hij zich voordeed als Johanna's zoon.

Tegenwoordig moet zijn indrukwekkende granieten grafsteen op een begraafplaats in Praag een bron van verbazing zijn voor iedereen die de tijd neemt om het opschrift te lezen.

Het heeft de vorm van een open boek en aan één kant staat in goud de naam Vaclav Jelinek geschreven.

Aan de andere kant staat, eveneens in goud, de naam Erwin van Haarlem.

In zijn dood, net als tijdens zijn leven, blijft hij bedriegen.

• © Paul Henderson en David Gardner 2025. Bewerkt door Corinna Honan van A Spy In The Family door Paul Henderson & David Gardner, wordt op 27 februari uitgegeven door Mirror Books, prijs £20. Om een ​​exemplaar te bestellen voor £18 (aanbieding geldig tot 9 maart, Britse verzendkosten zijn gratis bij bestellingen van meer dan £25), bezoek mailshop.co.uk/books of bel 020 3176 2937.