Garzweiler | Tien jaar na de eerste massa-actie: het einde van het terrein is nog niet in zicht

Ende Gelände werd in mijn slaap verwekt. "Ik werd 's ochtends wakker en toen werd de naam geopperd", herinnert Dorothee Häußermann zich, medeoprichter en voormalig woordvoerder van de Anti-Coal Alliance. Onder het genot van een koud drankje vroeg in de ochtend worstelden haar medeactivisten met de naam van hun nieuwe campagne. Niemand van hen kon toen weten dat Ende Gelände de standaard zou zetten voor massale acties van burgerlijke ongehoorzaamheid, een rol zou spelen in de Duitse uitfasering van steenkool – en zelfs tien jaar na de eerste actie nog steeds een van de belangrijkste spelers in de klimaatrechtvaardigheidsbeweging zou zijn. Gezien de afnemende belangstelling voor klimaatverandering, staatsrepressie en de opkomst van de "instortingsbeweging", moet de alliantie zich echter heroriënteren.

Klimaatkampen als uitgangspunt

Voor Häußermann begon het allemaal in 2009 met een klimaatkamp in Londen tijdens haar sabbatical als docent. Daar werd ze zich bewust van de omvang van de klimaatverandering. Maar het was ook de zelforganisatie van deze kampen die haar fascineerde. "De ervaring dat we allemaal verantwoordelijk zijn, was een ware eyeopener."

Ze sloot zich in 2010 aan bij een groep die klimaatkampen begon te organiseren in het Rijnlandse bruinkoolwinningsgebied. Gecombineerd met daden van burgerlijke ongehoorzaamheid overschreed deze actie opzettelijk de juridische grenzen. Dit leidde tot de eerste bezettingen van het Hambacherbos om de uitbreiding van de Hambacher dagbouwmijn te voorkomen. Kleine groepen blokkeerden kolentreinen en legden graafmachines stil. Deze acties werden echter niet publiekelijk aangekondigd en waren dan ook niet bijzonder grootschalig.

In 2014 besloot een groep activisten, waaronder Häußermann, daar verandering in te brengen. Met het oog op de klimaatconferentie COP 21 in Parijs, waar het jaar daarop het Klimaatakkoord van Parijs werd aangenomen, wilden ze grotere protesten organiseren. Niet op de top zelf, zoals ze eerder hadden gedaan. Na de frustrerende protesten tegen de klimaatconferentie in Kopenhagen waren velen gedesillusioneerd geraakt – en beseften ze dat "er niets meer bereikt kon worden" door simpelweg een beroep te doen op regeringen, herinnert Häußermann zich. In plaats daarvan was het idee: "We gaan naar de plekken van vernietiging. We ondernemen actie waar de emissies ontstaan."

"Wij ondernemen actie waar emissies ontstaan."

Dorothee Häußermann- activiste

Eerste actie, eerste confrontatie

Op 15 augustus 2015, precies tien jaar geleden, was het zover: honderden activisten in witte schildersoveralls marcheerden door straten en velden, begeleid door het geluid van trommels en gezang, uitgerust met strozakken die dienden als zitplaats en wapenstok. Het proces is goed gedocumenteerd, sociale media waren al lang ingeburgerd en Ende Gelände wist hoe ze een eigen show moest neerzetten.

In een tunnel onder de grond brak een confrontatie met de politie uit: een dozijn agenten in het zwart tegenover zo'n duizend in het wit geklede activisten. De politielinie kon de druk niet aan. Het was een moment zo vol spanning dat Häußermann zich het niet meer precies kan herinneren: "Ik weet niet eens meer hoe we door die tunnel zijn gekomen," zegt ze. Maar toen was het gebeurd. De menigte baande zich een weg over de stoppelvelden naar de dagbouwmijn van Garzweiler. Aan de rand van de steengroeve opent zich een uitzicht op een gat zo groot als de stad Offenbach, met meer dan 130.000 inwoners. "Het was gewoonweg waanzin om plotseling in die put te staan," herinnert Häußermann zich. "Dat zoveel mensen zich onafhankelijk en via vrije afspraken kunnen organiseren, volledig zonder institutionele structuur, zonder superieuren." Häußermann put vandaag de dag nog steeds uit dit gevoel.

De resulterende beelden zullen de geschiedenis ingaan van sociale bewegingen: menigten mensen in het wit voor de grijsbruine kolengraafmachines. Het is bijna alsof ze kunnen spreken: "Als mensen samenkomen, kunnen ze alles bereiken, zelfs de grootste landvoertuigen ter wereld stoppen." In de jaren die volgden, herhaalde Ende Gelände dergelijke acties jaarlijks, tot wel 6000 deelnemers.

Geen nieuwe uitvindingen, maar een goede mix van beproefde technieken

Wat maakte het protest "Ende Gelände" zo succesvol? De activisten hadden niets nieuws uitgevonden: anti-kernenergieprotesteerders droegen al witte overalls, net als de Italiaanse protestbeweging Tutte Bianche in de jaren negentig, die zelfs de "witte overalls" in haar naam had. Een parallel klimaatkamp als uitgangspunt voor het protest was al jaren een beproefde methode, die een laagdrempelige instap bood en de mogelijkheid tot training voor inzet. Tijdens de voorbereidingen voor de actie vóór de G8-top in Heiligendamm in 2007 leerde "Ende Gelände" hoe linksen het moeizame debat over geweldloosheid slim kunnen omzeilen: net als de antiglobaliseringsbeweging vertrouwde de anti-kolenalliantie van meet af aan op een duidelijke "consensus voor actie", dat wil zeggen een gedragsovereenkomst tijdens het protest. Häußermann vindt hierin de beslissende zin: "We escaleren niet." Dit maakte het mogelijk om geloofwaardig aan te tonen dat de actie vreedzaam zou zijn, zonder het geweldloze of militante spectrum te vervreemden. "Niet alles was nieuw, maar deze combinatie was een goede cocktail voor Ende Gelände", zegt Häußermann terugblikkend.

Ook het intensieve netwerken vooraf was cruciaal. Ende Gelände nodigde niet alleen de toen al omvangrijke Degrowth Summer School uit voor het klimaatkamp in het Rijnland, maar wist ook de ervaren activisten terug te halen die zich na de teleurstelling na de COP in Kopenhagen hadden teruggetrokken.

In een artikel over de oorsprong van "Ende Gelände" merkt politicoloog Hendrik Sander op dat het juist deze "belangrijke activisten" waren die erin slaagden veel extra bondgenoten en sympathisanten te werven, waaronder diverse bekende NGO's, "die aanzienlijk bijdroegen aan de publieke legitimiteit van de campagne". Dit bracht hen ook in contact met journalisten, waardoor de alliantie al vóór de eerste actie brede publiciteit kreeg.

Sander benadrukt ook het politieke klimaat van die tijd, dat volgens hem ideale omstandigheden bood voor het werk van een sociale beweging. Hij spreekt van een "halfopen" houding ten opzichte van de zorgen van de anti-kolenbeweging: terwijl de kolenfactie op federaal niveau de scepter zwaaide, wisten tegenstanders van de kolen vaak op lokaal niveau te zegevieren en de bouw van veel elektriciteitscentrales te voorkomen.

Gebrek aan lokale verbinding

Een actie het jaar daarop bracht echter een eerste tegenslag voor Ende Gelände. De activisten besloten het protest te verplaatsen van de Rijnlandse steenkoolmijnen naar de Lausitz bij Leipzig. Wie alleen naar de cijfers kijkt, zou het protest als een groot succes kunnen beschouwen: maar liefst 4000 activisten verstoorden de werkzaamheden in de dagbouwmijn Welzow-Süd en de elektriciteitscentrale Schwarze Pumpe moest haar productie met 20 procent verlagen. In de regio – zelfs binnen de lokale milieubeweging – stuitte deze vorm van protest echter op onbegrip. "We realiseerden ons al snel dat het ze uiteindelijk niets kan schelen wat wij denken", zei een lokale milieuactivist in een interview met een onderzoeksteam onder leiding van socioloog Klaus Dörre. "Ze hadden al besloten dat ze dit wilden doen; nu was het alleen nog een kwestie van ons in het gareel krijgen. En dat vonden we helemaal niet grappig."

In het westen ging het beter. Daar werd de alliantie "All Villages Remain" opgericht, die klimaatactivisten en mensen die getroffen zijn door gedwongen verhuizingen als gevolg van de uitbreiding van de dagbouwmijnen samenbracht. Häußermann sloot zich in 2019 ook aan bij deze groep, waar ze tot Lützeraths uitzetting in 2023 als perswoordvoerder fungeerde.

Uit haar tijd bij "Ende Gelände" herinnert ze zich met veel plezier de massale actie bij de dagbouwmijn van Hambach in november 2017. Destijds waren de gesprekken over de coalitie in Jamaica gaande. Voor Häußermann markeerde deze actie een keerpunt in het debat over kolengestookte elektriciteitscentrales: "Het ging er niet langer om óf er een kolenuitfasering zou komen, maar wanneer."

Einde van de site en uitfasering van steenkool

Wetenschappers van het Potsdam Research Institute for Sustainability bevestigen deze visie. Een studie naar de uitfasering van steenkool stelt dat de druk die werd uitgeoefend door "Ende Gelände", de bezetting van het Hambacherwald en andere groepen "zo groot werd dat de Duitse regering besloot de kwestie op te helderen door de (...) Steenkoolcommissie op te richten als onderdeel van de coalitieonderhandelingen van 2018."

Het belangrijkste doelwit van de kolenblokkades in het najaar van 2017 was de COP 23, die gelijktijdig plaatsvond in het nabijgelegen Bonn. Voor het eerst namen ook de "Pacific Climate Warriors" deel aan de protesten. Zij vertegenwoordigen regio's die bijzonder getroffen zijn door klimaatverandering, zoals Fiji, Samoa en andere eilanden die al kampen met overstromingen. "Ze nodigden ons uit voor een ceremonie in een dorp dat op de nominatie stond om gesloopt te worden", zegt Häußermann. "Het was erg ontroerend om het perspectief te horen van mensen die direct getroffen zijn door de klimaatcrisis, wier families bijvoorbeeld meerdere keren moesten verhuizen vanwege de stijgende zeespiegel." De betrokkenheid van mensen uit het Zuiden bij de "Ende Gelände"-acties is ook standaard geworden.

Het veranderde echter weinig aan het feit dat de alliantie, net als de rest van de Duitse klimaatrechtvaardigheidsbeweging, een door blanken gedomineerde groep bleef. In 2020 leidde dit tot een interventie van BIPoC (Black, Indigenous and People of Color). Volgens Ende Gelände zette dit een proces van reflectie in gang over hoe de beweging antiracistischer kon worden. Het jaar ervoor waren de inspanningen voor meer inclusiviteit al geïntensiveerd. Een "kleurrijke vinger", een van de protestmarsen, was bedoeld om mensen in rolstoelen en met andere lichamelijke beperkingen in staat te stellen burgerlijke ongehoorzaamheid te tonen. In de daaropvolgende jaren werd de naam bekritiseerd en voelden sommige activisten zich beperkt tot hun beperkingen. Vanaf 2021 vertrouwde Ende Gelände daarom op "kruisvingerstructuren om barrières voor actie te slechten".

Van steenkool naar gas

Het jaar markeerde ook misschien wel het grootste keerpunt in de geschiedenis van "Ende Gelände". Vanaf dat moment verzette de alliantie zich tegen de uitbreiding van de gasinfrastructuur – de uitfasering van de kolensector werd in 2020 een feit. Sindsdien heeft Ende Gelände de deelnamecijfers van de beginjaren niet kunnen evenaren. Daar kunnen verschillende redenen voor zijn. De alliantie zelf zegt dat dit deels te wijten is aan het feit dat de beelden die ontstaan wanneer bijvoorbeeld een terminal voor vloeibaar aardgas (LNG) wordt geblokkeerd, niet zo krachtig zijn als die van de bezetting van een kolenmijn.

Maar natuurlijk lijdt Ende Gelände, net als de rest van de klimaatbeweging in Duitsland, onder de desinteresse in de klimaatcrisis sinds de coronapandemie. Wat het nog erger maakt: het Berlijnse Bureau voor de Bescherming van de Grondwet volgt de lokale groep al sinds 2020, en in 2024 werd deze landelijk aangemerkt als een "vermoedelijk links-extremistisch geval". Hoewel dit een enorme golf van solidariteit teweegbracht, maakt het ook deel uit van de groeiende repressie tegen de klimaatbeweging, wat het zeker niet makkelijker maakt om grote groepen mensen te mobiliseren en steunwerk voor degenen die door de juridische maatregelen worden getroffen, des te belangrijker maakt.

Deze verzwakking zal ertoe hebben bijgedragen dat Ende Gelände's laatste grote actie tegen een grote lobbybijeenkomst voor vloeibaar gas in Berlijn resulteerde in een samenwerking met de Last Generation , waarmee Ende Gelände aanvankelijk een afstandelijke relatie onderhield.

Het was ook de eerste actie waarbij Fran Leitner als perswoordvoerder van Ende Gelände optrad. Sinds Leitner in 2019 betrokken was bij Fridays for Future, toen 6000 mensen naar de dagbouwmijn van Garzweiler stroomden voor Ende Gelände's grootste massa-actie tot nu toe, was Leitner duidelijk: "Als ik groot ben, wil ik me bij Ende Gelände aansluiten."

Politicoloog Sander schrijft dat dergelijke indrukken, net als de gedeelde ervaringen tijdens het protest, het verzet tegen bedrijven als RWE en Vattenfall, en gedeelde symbolen en rituelen, het gemeenschapsgevoel versterken en mensen met elkaar verbinden. Dit proces van collectieve identiteitsvorming is een niet te onderschatten factor in het succes van Ende Gelände op de lange termijn.

Meer dan de massa-acties

Daar horen ook leerervaringen bij. Leitner benadrukt: "Ende Gelände is veel meer dan de bekende massa-acties." De alliantie is een plek waar je inspirerende mensen ontmoet en veel leert. Leitner is dankbaar dat hij de kans heeft gekregen om deel uit te maken van het persteam van Ende Gelände. Het helpt dat de activisten zelf een boek over persrelaties hebben gepubliceerd. Sterker nog, het is Ende Gelände zelf die "geschiedenis schrijven" letterlijk neemt. In maart 2022 verscheen er – aanzienlijk later – nog een boek, waarin teruggeblikt werd op het vijfjarig bestaan van de alliantie.

"Volgens ons zijn de strategieën van de klimaatbeweging op dit moment niet meer effectief."

Einde van het terrein Wuppertal

En wat nu? Kort voor de tiende verjaardag van de eerste actie gingen de afdelingen in Wuppertal en Hannover uit elkaar. In mei kondigde de afdeling in München haar vertrek aan. "Volgens ons zijn de strategieën van de klimaatbeweging op dit moment niet meer effectief", schreef "Ende Gelände" Wuppertal. Vanaf nu wil de groep zich voorbereiden op "een wereld in verval". De afdeling in Hannover klinkt vergelijkbaar. Beide sluiten zich dus aan bij de ineenstortingsbeweging die momenteel landelijk opkomt en organiseren eind augustus hun eerste "instortingskamp". Reden tot zorg voor "Ende Gelände"? Dat individuele lokale afdelingen een ander standpunt innemen dan de gehele alliantie is altijd al gebeurd en heeft er nooit toe geleid dat Ende Gelände minder belangrijk is geworden. Beide zijn nodig: de strijd voor elke tiende graad minder opwarming en een solidaire voorbereiding op de naderende catastrofe. "Dat is niet tegenstrijdig. Integendeel: als klimaatrechtvaardigheidsbeweging moeten we hier samen helder over nadenken."

Eén ding is zeker: de beslissing van de lokale groepen om zich te ontbinden komt op een moment dat de federale overheid grootschalige nieuwe gasgestookte elektriciteitscentrales plant. "Dit is een terugdringing van fossiele brandstoffen die onder geen beding mag plaatsvinden. De uitfasering van steenkool mag geen gastransitie worden", zei Leitner, en kondigde aan: "Ende Gelände zal in de zomer van 2026 reageren op de plannen van de federale overheid om de fossiele gasinfrastructuur de komende jaren massaal uit te breiden met massale burgerlijke ongehoorzaamheid." Het is alleen nog niet het einde van de rit.