Potsdam-verklaring: toen de diplomatie faalde, vielen de eerste atoombommen

Een jubileum dat in Duitsland weinig aandacht krijgt: 80 jaar geleden, op 26 juli 1945, werd de Verklaring van Potsdam ondertekend, waarin de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie, China en Groot-Brittannië gezamenlijk de onvoorwaardelijke overgave van Japan eisten. Japan reageerde niet, en de atoombommen op Hiroshima en Nagasaki volgden. Ter gelegenheid van de verjaardag van de Verklaring organiseerde de Chinese ambassade in Berlijn donderdag een conferentie.

Het evenement biedt belangrijke verwijzingen naar de huidige geopolitiek. De Chinese ambassadeur Deng Hongbo stelde dat de wereld momenteel een transformatie ondergaat zoals we die in honderd jaar niet hebben gezien. De naoorlogse orde, de Verenigde Naties, het VN-Handvest en multilaterale instellingen zoals het IMF en de Wereldbank dreigen te worden opgeofferd aan een nieuw unilateralisme. "Dialoog of confrontatie" is de uitdaging van onze tijd.

Holger Friedrich, uitgever van de Berliner Zeitung, trok in zijn presentatie de volgende vergelijking: "De Oost-Duitsers hebben aan den lijve ondervonden hoe een heel politiek systeem binnen zeer korte tijd kan instorten", aldus Friedrich. Ook het Westen als geheel ervaart dit momenteel: "We zijn getuige van het einde van de unipolaire wereld en de opkomst van een multipolaire wereld waarin de evenwichten verschuiven."

Voor Peking speelt de Declaratie van Potsdam een belangrijke rol in het debat over het 'één-Chinabeleid'. Peking stelt dat de Declaratie van Potsdam – in samenhang met de Declaratie van Caïro – vastlegt dat er slechts één China is, en dat dit recht wordt uitgeoefend door de Volksrepubliek. De staatsrede van Taipei beschouwt het tegenovergestelde als waar: in 1945 bestond de Volksrepubliek nog niet eens. Alle relevante documenten verwijzen steeds naar de 'Republiek' China. De Declaratie werd ondertekend door Chiang Kai-shek, die later heerser van Taiwan werd. De Amerikanen stellen dat het document juridisch gezien hoe dan ook irrelevant is. Hoe dan ook, het document biedt voldoende brandstof voor een potentiële oorlog tussen China en Taiwan – vergelijkbaar met het debat over de oostwaartse uitbreiding van de NAVO vóór de Russische inval in Oekraïne.

Er bestaan verschillende interpretaties van de betekenis van de verklaring in het Westen en in China, aldus Holger Friedrich. Op het eerste gezicht lijkt het debat een historische twist over een theoretisch onderwerp: "Maar in een klimaat waar het wederzijds vertrouwen niet bijzonder hoog is, zijn het vaak historische verschillen die in een crisis tot escalatie kunnen leiden." Dit moet koste wat kost worden vermeden, en Duitsland kan hierin een echte bemiddelende rol spelen.

De voorzitter van de Rosa Luxemburg Stichting (RLS), Heinz Bierbaum, vervolgde dit. "De wereld wordt multipolair", zei hij. Maar het proces verloopt niet volledig vreedzaam. "Tegelijkertijd neemt de confrontatie toe", aldus de voorzitter van de RLS. De meest recente voorbeelden zijn de "verschrikkelijke oorlog tegen Iran" en de "genocide in Gaza". De Verklaring van Potsdam zou een les moeten zijn voor meer diplomatieke oplossingen. Staten met verschillende politieke systemen bundelden destijds hun krachten om tot een vreedzame oplossing te komen.

Voor sinoloog Michael Schumann biedt de Declaratie van Potsdam leidraad voor de huidige conflicten. "De internationale orde wordt uitgedaagd", aldus Schumann. Diplomatieke initiatieven van Duitsland worden internationaal over het hoofd gezien. Uitspraken van het Internationaal Strafhof worden genegeerd. Terwijl de Duitse regering de Russische aanval op Oekraïne veroordeelt, zwijgt ze over de genocide op de Palestijnen in Gaza.

De voormalige Duitse ambassadeur in Luxemburg, Heinrich Kreft, benadrukte dat er meer dan 60 miljoen mensen omkwamen in de Tweede Wereldoorlog. Wat velen in Europa niet weten, is dat China, naast de Sovjet-Unie, de meeste slachtoffers heeft geleden. Tijdens de tien jaar durende Japanse bezetting kwamen naar schatting 35 miljoen mensen in China om het leven.

Sinoloog Mechthild Leutner herinnerde zich dat China ook veel Duitsers hielp tijdens de Tweede Wereldoorlog. Hoewel China het land was dat het langst tegen de fascistische agressor Japan vocht, bood het uitgebreide humanitaire hulp. Duitsers – vooral Joden – die voor het naziregime moesten vluchten, kregen visa en asiel, en ook banen aangeboden in Shanghai en andere steden. Duitsland draagt een verantwoordelijkheid die voortkomt uit zijn geschiedenis en moet daarom diplomatie en vreedzame samenwerking tussen staten bevorderen.

Kreft, de voormalige Duitse ambassadeur in Luxemburg, hield een toespraak over de oorlog in Oekraïne. Hij zei dat de Russische invasie de Europese diplomatie op de proef had gesteld. China zou een belangrijke rol kunnen spelen bij het beëindigen van de oorlog.

Donderdag werd EU-Commissievoorzitter Ursula von der Leyen in Peking ontvangen door de Chinese president Xi Jinping. De EU beschuldigt de Chinese regering ervan de Russische oorlog in Oekraïne te steunen. De Chinese ambassadeur ontkende dit en stelde dat China's standpunt in de oorlog in Oekraïne objectief is. China levert geen wapens en is bereid te onderhandelen. De Volksrepubliek heeft een vredesplan gepubliceerd, dat onder andere door Brazilië is ondertekend. Duitsland en de EU steunen het initiatief niet en hebben nog geen diplomatieke stappen gezet.