Agrigento op de oudste cartografische afbeeldingen (12e-15e eeuw)
Maria Luisa Zegretti is een wetenschapper die academische nauwkeurigheid combineert met een passie voor onderzoek en een grote gevoeligheid voor het lezen van oude cartografische bronnen. Als hoogleraar literatuurwetenschap heeft ze een solide pad van archeologische studies opgebouwd, wat haar ertoe bracht zich te specialiseren in middeleeuwse archeologie aan de Universiteit "La Sapienza" in Rome en in christelijke archeologie aan het Pauselijk Instituut van Rome . Ze sloot haar opleiding af met een doctoraat in postklassieke archeologie, eveneens aan "La Sapienza". Hij werkte bij het Archeologisch Museum van Madrid en nam deel aan opgravingen en studiecampagnes van kerken, necropolissen en kloosters uit de Romeinse tijd . De laatste jaren richt hij zich echter steeds meer op middeleeuwse cartografische weergaven van Sicilië, met bijzondere aandacht voor de stad Agrigento. Ook deze stad is onderwerp geweest van archeoastronomisch onderzoek. Het essay dat we hier presenteren is een schitterend voorbeeld van zijn methode: een slimme combinatie van filologische lezing van de bronnen, iconografische interpretatie en historische contextualisering.
Het essay van Maria Luisa Zegretti, dat wij hier aan de lezers van ons tijdschrift aanbieden, sluit aan bij het meest recente onderzoek naar de historische mediterrane cartografie en behandelt een fascinerend en weinig onderzocht thema: de evolutie van het beeld van Sicilië (en in het bijzonder van Agrigento) in middeleeuwse voorstellingen.
Uitgaande van de beroemde kaart van Al-Idris I, die in de eerste helft van de 12e eeuw aan het hof van Roger II in Palermo werd gemaakt, blijkt dat Sicilië een regio is op het kruispunt van culturen en machten. Al-Idrisi beschrijft het in een taal die geografische gegevens en culturele verhalen combineert, in een werk dat Arabisch-islamitische kennis combineert met de Normandische interesse in politieke geografie. In deze eerste weergave wordt Agrigento (Ghirghent) al gezien als een levendige, rijke stad met een haven die grote schepen kan ontvangen en met een gevarieerde bevolking. Deze representatie is, zoals de auteur uitlegt, zowel topografisch als symbolisch: de stad wordt afgebeeld met een zesdelig gouden embleem, een metafoor voor haar rijkdom en centrale ligging in het Middellandse Zeegebied.
Naarmate de eeuwen verstrijken en de mappae mundi zich verspreidden, kreeg het beeld van Sicilië nieuwe betekenissen, die vaak meer symbolisch dan geografisch van aard waren. De kaarten van Ebstorf (1284) en Hereford (1290), getekend in een Germaanse en Britse omgeving, vertalen het eiland in de vorm van een hart of een driehoek, waarbij niet zozeer de fysieke precisie als wel de culturele en theologische essentie van de ruimte wordt opgeroepen. Agrigento wordt op deze afbeeldingen weergegeven door middel van torentjes- of koepelvormige beelden, die verschillen van de complexere beelden die zijn voorbehouden aan grotere centra zoals Palermo of Lilibeo. Zegretti wijst echter op iconografische details die zouden kunnen verwijzen naar de kathedraal of het Normandische castellum. Dit suggereert dat zelfs ogenschijnlijk eenvoudige afbeeldingen specifieke verwijzingen naar echte gebouwen kunnen bevatten.
De kern van het essay is precies dit: het vermogen om middeleeuwse kaarten niet te lezen als eenvoudige geografische documenten, maar als ‘visuele palimpsesten’ die historische, symbolische en culturele informatie condenseren. Een voorbeeld hiervan is de kaart van Pisa , de eerste echte Europese zeekaart (eind 13e eeuw), waarop de stad verschijnt als " Girgenti ", een naam die ook op latere kaarten zal verschijnen, waaronder die van Pietro Vesconte (1311), van Angelino Dulcert (1339) en in de beroemde afbeeldingen van Abraham Cresques (1375) en van de cartograaf Soleri (1380). Uit elk document blijkt niet alleen een zich ontwikkelende toponymie ( Girgenti, Giget, Gergent, Girget), maar ook een voortgaande verrijking van iconografische details: gekanteelde muren, havens, Aragonese wapenschilden. De aanwezigheid van het wapen van Frederik III van Aragon bijvoorbeeld, getuigt van het politieke gewicht dat Agrigento na de Siciliaanse Vespers kreeg en zich volledig in de Catalaans-Aragonese Middellandse Zee mengde.
Tot slot analyseert Zegretti de kaarten uit de vijftiende eeuw, zoals die van Berlinghieri of Martellus. Hierop is Agrigento afgebeeld aan de zeekust, tussen Sciacca en Licata, met iconografieën die opnieuw de middeleeuwse stedelijke structuur oproepen. De studie, hoewel in de vorm van een "inleidende excursie", zoals de auteur het definieert, opent een waardevol perspectief om niet alleen te begrijpen hoe Agrigento door de eeuwen heen is waargenomen, maar ook hoe Sicilië een centrale visuele en politieke rol heeft aangenomen in het mediterrane theater.
In dit essay wordt bevestigd dat de middeleeuwse cartografie niet zomaar een illustratieve oefening is, maar juist een sleutel tot het onderzoeken van diepgaande historische processen: machtswisselingen, handelsroutes, migraties en vooral het vermogen van Siciliaanse steden om te overleven en zichzelf te transformeren tot het geheugen van de wereld. Agrigento in het bijzonder verschijnt als een symbolische stad van deze mediterrane veerkracht, tussen Oost en West, tussen beeld en werkelijkheid.
Volg het AgrigentoOggi-kanaal op WhatsApp
Agrigentooggi
