Historische nederlaag van links in Bolivia na 20 jaar aan de macht: 'De drastische deling was als een schep aarde op de doodskist'

De linkse Beweging voor Socialisme (MAS) is al bijna 20 jaar aan de macht, maar heeft een historische nederlaag geleden bij de verkiezingen, zo blijkt uit voorlopige resultaten van het Hooggerechtshof voor Kieszaken (TSE) van het land.

Volledig verdeeld over de politieke fracties van voormalig president Evo Morales en huidig president Luis Arce, behaalde de partij 3,2% van de stemmen met Eduardo del Castillo. De hoogst geplaatste linkse kandidaat was Andrónico Rodríguez met 8,15%.

De unieke tweede ronde in het Andesland gaat tussen senator Rodrigo Paz Pereira (Christendemocratische Partij) en voormalig president Jorge "Tuto" Quiroga (Vrije Alliantie).

Paz Pereira, die als centrist wordt beschouwd, kreeg 32,08% van de stemmen, vergeleken met Tuto's 26,94%, die meer conservatief rechts is. De twee nemen het op 19 oktober tegen elkaar op.

Met dit resultaat maakt Bolivia een einde aan de succescyclus van de beweging onder leiding van Evo Morales, die voor diepgaande veranderingen zorgde in een van de armste landen van Zuid-Amerika.

In de jaren 2010 groeide het land gemiddeld met 5% per jaar, vooral dankzij inkomsten uit de export van aardgas, vooral naar Brazilië en Argentinië.

Maar die jaren van bloei zijn voorbij en de herinnering eraan lijkt niet meer toereikend voor de kiezers van 2025. Zij worden geconfronteerd met een economische crisis met piekinflatie en een tekort aan dollars.

Het is alsof er een "zelfvernietiging" heeft plaatsgevonden, vat de Boliviaanse journalist en schrijver Fernando Molina samen, auteur van boeken als Las cuatro crisis. Historia econômica contemporánea de Bolivia (De vier crises. Hedendaagse economische geschiedenis van Bolivia).

"Deze drastische scheiding tussen de twee groepen was als een schep aarde op de doodskist", zegt hij.

Aan de ene kant staat Evo, de belangrijkste figuur in de Boliviaanse politiek van deze eeuw. Hij riep de bevolking op om blanco of ongeldig te stemmen, uit protest tegen zijn uitsluiting van deelname aan nieuwe verkiezingen, na een uitspraak van het Hooggerechtshof voor de Kiesraad.

Evo werd in 2005 verkozen en schreef geschiedenis als de eerste leider van inheemse afkomst die aan de macht kwam in het meest inheemse land van de regio. Hij werd herkozen in 2009 en 2014, nadat grondwetswijzigingen hem in staat stelden aan de macht te blijven.

Bij de verkiezingen van 2019 kon Evo zich na een referendum niet verkiesbaar stellen voor een nieuwe termijn. Deze beslissing werd later ongedaan gemaakt door een controversiële rechterlijke uitspraak.

Hij won de omstreden verkiezingen, maar verliet het land nadat de strijdkrachten zich tegen zijn regering keerden. Zijn aanhangers hebben altijd gesproken over een staatsgreep, die senator Jeanine Añez voor iets minder dan een jaar aan de macht bracht – nu is ze veroordeeld en gevangengezet.

Aan de andere kant van de MAS-partij stond president Luis Arce, de kandidaat die Evo in 2020 steunde en de verkiezingen van dat jaar won. Drie jaar later gingen de twee mannen definitief uit elkaar en zijn ze sindsdien rivalen geworden die strijden om het partijleiderschap.

Arce is volgens peilingen extreem impopulair, gezien de economische crisis in Bolivia – zozeer zelfs dat hij zich niet eens herkiesbaar stelde. Zijn kandidaat (en die van de MAS) was Castilho, een minister, die amper meer dan 3% van de stemmen haalde.

Andrónico Rodríguez, voorzitter van de Senaat en voormalig politiek protégé van Evo Morales, ging niet veel verder.

MAS is een nationalistische partij die zich altijd heeft ingezet voor de nationalisatie en nationalisatie van de natuurlijke hulpbronnen in Bolivia. Hierbij blijft de winst uit gas- en mineraalwinning vooral behouden.

Deze beweging tijdens de grondstoffenhausse zorgde ervoor dat de Boliviaanse regering door de jaren heen kon investeren in infrastructuurprojecten, inkomensverdeling en subsidies voor de bevolking.

Tijdens Evo's jaren aan de macht (2006-2019) werd het land gekenmerkt door gestage groei, stabiliteit en het vermogen om inflatie te beheersen. Sommigen noemden het zelfs "het Boliviaanse economische wonder".

Arce was de Minister van Financiën en daarom door Evo gekozen om zijn project uit te voeren.

Maar dit model vertoonde zijn tekortkomingen, vooral vanaf maart 2023, toen een ernstig tekort aan dollars in de nationale reserves duidelijk werd en lange rijen burgers de straat op gingen om aan buitenlandse valuta te komen. Dit opende de weg voor een parallelle markt.

"De volledige focus lag op gasreserves, die tegelijkertijd niet werden beheerd. Er werd onvoldoende geïnvesteerd om ervoor te zorgen dat gas het MAS-model bleef voeden. Het was dus een enorme crisis voor links, omdat het, laten we zeggen, degenen die het decennialang hebben bekritiseerd, rechtvaardigt", zegt schrijver en journalist Fernando Molina.

Naast de afnemende reserves zag Bolivia ook dat zijn twee grootste kopers, Brazilië en Argentinië, nieuwe strategieën voor de gaslevering gingen hanteren.

In de jaren 2000 vertegenwoordigden Boliviaanse leveringen ongeveer 50% van Brazilië's aardgasverbruik; tegenwoordig is dat ongeveer 20%. Het exportrecord van het land werd in 2014 bereikt. Sindsdien is de stroom afgenomen en is de Boliviaanse handelsbalans aanzienlijk verzwakt, wat leidt tot een tekort aan dollars.

De totale export van koolwaterstoffen daalde van 6,6 miljard dollar in 2014 naar 2 miljard dollar in 2023.

Brazilië begon met het winnen van gas uit de pre-zoutlaag en begon met de import van LNG over zee, door de bouw van hervergassingsterminals in havens.

Argentinië investeert in de productie van schaliegas uit het Vaca Muerta-reservaat in Patagonië. Via een pijpleiding wordt het gas naar de rest van het land getransporteerd.

Volgens de Boliviaanse politicoloog Moira Zuazo was het, gezien de kennis over de daling van de gasproductie en -export, niet zo dat de MAS een intern debat op gang bracht om het probleem van de afhankelijkheid van de natuurlijke hulpbron op te lossen.

"Het was al bekend, al sinds 2010 of 2011, dat het gas opraakte, dat de subsidie op de koolwaterstofprijs niet alleen onhoudbaar was, maar dat deze uiteindelijk zou worden afgebouwd. Dit was al bekend, maar er was geen discussie over", zegt de universitair hoofddocent aan de Vrije Universiteit Berlijn.

"Tegenwoordig gaat het niet langer alleen om een gebrek aan middelen om te herverdelen. Er is een panorama van absolute economische onzekerheid ontstaan en mensen worden geconfronteerd met een gebrek aan perspectief, aan een toekomst", voegt Zuazo toe.

Dit hele scenario heeft de afgelopen jaren geleid tot economische en politieke instabiliteit in Bolivia.

Om haar sociale en economische programma te kunnen voortzetten, begon de regering van Luis Arce gebruik te maken van de officiële dollarreserves. Deze daalden van 15 miljard dollar in 2015 tot 1,9 miljard dollar eind 2024.

Op politiek vlak werd de scheuring binnen de MAS duidelijk in september 2023, toen Evo Morales zijn kandidatuur voor het presidentschap voor de verkiezingen van 2025 aankondigde. Hij daagde daarbij openlijk Arce uit, die zich herkiesbaar wilde stellen.

"Op het moment dat Evo Morales niet langer iedereen bij elkaar kan krijgen — omdat hij, vanwege de geschiedenis en democratische mechanismen, plaats moet maken voor Arce — worden er vrijwel onmiddellijk twee partijen gevormd: die van Arce en die van Evo", legt Fernando Molina uit.

Zelfs op ideologisch vlak zijn de twee uit elkaar gegroeid, met name als het gaat om de toekomst van de lithiumreserves van het land, een van de grootste ter wereld.

Evo Morales pleit voor nationalisatie van de reserves en strikte staatscontrole op de winning van mineralen die essentieel zijn voor de productie van batterijen.

Arce promoot een model van industrialisatie dat gekoppeld is aan de staat, maar dat openstaat voor strategische internationale partnerschappen met buitenlandse technologie, bijvoorbeeld met Russische en Chinese technologie.

Voor Molina wordt dit nog eens versterkt door een geschiedenis van zeer personalistische politiek in Bolivia. Met andere woorden: zelfs voordat ze aanhangers zijn van een instelling, een partij of een idee, volgen activisten een persoon. In dit geval met name Evo.

"MAS heeft niet gedebatteerd over de grote kwestie van de opvolging. En dat heeft MAS doen imploderen", beaamt politicoloog Moira Zuazo.

Evo Morales gaf er bijvoorbeeld de voorkeur aan om blanco stemmen te vragen in plaats van steun te verlenen aan Andrónico Rodríguez, waardoor de linkse kandidatuur in het niets verdween.

"Als er geen MAS-blok, dat wil zeggen een Andrónico-blok, in de Assemblee is, kunnen Morales' vijanden doen wat ze willen. Dus waarom doet hij dit? Vanwege zijn personalisme, zijn persoonsverheerlijking," voegt Molina eraan toe.

Maar voor de schrijver en journalist is het, naast de interne breuk binnen de MAS, ook belangrijk om rekening te houden met de wereldwijde groei van rechts.

In de tweede ronde wordt Jorge 'Tuto' Quiroga beschouwd als een van de traditionele rechtse verdedigers van het land.

Hij is dus geen buitenstaander of een snel opkomende radicaal-rechtse politicus, zoals bijvoorbeeld is gebleken bij de verkiezing van Javier Milei in Argentinië en, in zekere mate, van Jair Bolsonaro in Brazilië.

Ook Samuel Doria Medina, een ervaren presidentskandidaat die bekendstaat om zijn fastfoodrestaurants zoals Burger King, heeft dit profiel niet. Medina stond tijdens de campagne bovenaan in de peilingen, maar eindigde als derde met 19,93%.

Toch is de wereldwijde rechtse beweging, nu onder leiding van Donald Trump in de VS, ook aanwezig bij de Boliviaanse verkiezingen, zegt Fernando Molina.

Hij zegt dat er in de regio Santa Cruz de La Sierra, het economische centrum van het land, het knooppunt van de landbouwindustrie en dicht bij de grens met Brazilië, sprake is van rechtse invloeden in Brazilië.

"Er zijn mensen in het oosten van het land die zichzelf Bolsonaristen noemen en die invloed hebben in sommige partijen", zegt Molina.

De verkiezing van Milei in Argentinië en haar succesvolle bestrijding van de inflatie zijn ook in de Boliviaanse campagne als rechtse troefkaart gebruikt.

"Dit alles heeft het vertrouwen in de meer conservatieve sectoren enigszins hersteld", aldus Molina.

"Maar er zijn ook historische toevalligheden die gelijktijdig plaatsvinden. Want samen met de verschuiving naar rechts, komt in Bolivia ook de vermoeidheid van een regering die al twintig jaar aan de macht is."

Ondanks de invloed van rechtse bewegingen wereldwijd, staan de kandidaten uit dit politieke kamp in Bolivia in theorie verder van extremisme af dan Bolsonaro of Milei.

Voor Moira Zuazo is dit deels te verklaren door het feit dat de transformaties en ontwikkelingen in de hoogtijdagen van Evo in Bolivia zo ingrijpend waren dat er geen weg terug is.

"Wat er met de nieuwe Grondwet op het gebied van inclusie is bereikt, is wat betreft inclusie een feit. Er is geen weg terug," aldus de onderzoeker.

Fernando Molina betoogt ook dat de elite in Bolivia verschilt van de elite in Brazilië of Argentinië.

"Het is een meer oligarchische elite, minder verbonden met internationale stromen, minder kosmopolitisch. Onze economie is meer naar binnen gericht en heeft de ideeën van het libertarisme nooit geleerd. Het is dus een traditionele, conservatieve elite," zegt hij.

"Het is ook een elite die, vergeleken met andere landen, sterk afhankelijk is van de staat voor haar rijkdom. Een anti-staatselite zou dus tegen haar eigen belangen ingaan."

Ideologisch gezien staat kandidaat Tuto Quiroga volgens analisten verder naar rechts. Hij vertegenwoordigt traditionele rechtse partijen en heeft banden met de militaire leiders die het land bestuurden.

Quiroga nam het presidentschap over in 2001, toen de toenmalige president Hugo Banzer aftrad vanwege gezondheidsproblemen. Banzer was in de jaren 70 een dictator en werd in 1997 democratisch gekozen.

Samuel Doria Medina, voormalig minister in de jaren negentig, wordt door zijn geschiedenis als sociaaldemocraat dichter bij het midden gezien. Hij is lid van de Socialistische Internationale in Bolivia, een organisatie die arbeiders- en sociaaldemocratische partijen verenigt. In Brazilië is de PDT van Ciro Gomes bij die organisatie aangesloten.

Tijdens de campagne, die verder naar rechts opschoof dan oorspronkelijk het geval was, kreeg Doria Medina de directe steun van Luiz Camacho, voormalig gouverneur van Santa Cruz, die werd gearresteerd op verdenking van betrokkenheid bij de staatsgreep tegen Evo Morales in 2019. Hij wordt gezien als een radicaliserende factor in de nu verslagen kandidatuur van Doria Medina, legt Molina uit.

De zakenman kreeg ook steun van zakenman Marcelo Claure, die een van de gespreksonderwerpen werd tijdens de verkiezingen vanwege zijn poging om het verkiezingsdebat te mobiliseren in een campagne tegen MAS.

Medina wordt beschouwd als de rijkste persoon van Bolivia, ondanks dat hij zijn fortuin in de Verenigde Staten heeft verdiend. Claure is wereldwijd executive vice president van de Chinese retailer Shein en eigenaar van Club Bolívar, een van de populairste voetbalteams van het land.

"Voor het eerst in de geschiedenis zal de ongeldige stem de meest gestemde stem zijn als er geen fraude wordt gepleegd", zei Morales na zijn stemming afgelopen zondag in de coca-producerende regio Chapare, die wordt beschermd door zijn aanhangers, meldde het persbureau AFP.

De voormalige president is het doelwit van een arrestatiebevel in een onderzoek waarin hij wordt beschuldigd van misbruik van een minderjarige, met wie hij in 2016 een kind zou hebben gekregen. Hij spreekt van een geval van vervolging.

Volgens de instantie was er geen politie ter plaatse.

Politicoloog Moira Zuazo zegt dat de situatie in de Chapare na de verkiezingen op regionaal niveau in Latijns-Amerika besproken moet worden.

"Op dit moment zie je een staat met een groot gat, namelijk Chapare, waar niemand campagne voert en waar de politie is vertrokken," zegt hij.

Voor Fernando Molina weerspiegelt Evo's situatie andere momenten in de turbulente geschiedenis van de Boliviaanse politie.

"Wanneer een belangrijke leider verdwijnt, gebeuren de dingen die nu gebeuren, met veel fragmentatie en onzekerheid", zegt hij.

Maar zou Evo Morales, een politicus die nu door de meerderheid van de Bolivianen wordt afgewezen, de kracht hebben om terug te keren naar het centrum van het politieke debat?

Voor Zuazo is het nog te vroeg om te zeggen dat Evo en de MAS 'geschiedenis' zijn. De onderzoeker gelooft dat de huidige neergang een kans kan zijn voor de beweging om zichzelf op een meer democratische en pluralistische manier te herbouwen.

Molina is van mening dat de economische crisis in Bolivia voor de nieuwe regering lastig op te lossen is. Dit zou weer ruimte kunnen creëren voor Evo.

"Als het heel moeilijk is om de crisis op te lossen, zal er veel onrust, veel verarming en veel verlies van rechten zijn. Uiteindelijk kan Evo Morales dit kanaliseren, en hij bereidt zich er al op voor", zegt hij.