Kans om de rechtsstaat te versterken

Nu er een nieuw parlement wordt samengesteld, met een aanzienlijk gewijzigde parlementaire politieke geografie, hebben de voorstellen voor de rechterlijke grondwet, de rechtsstaat en de fundamentele rechten, gepresenteerd in de Agenda voor hervorming van het rechtssysteem, gepubliceerd en besproken in 2023 ( Agenda voor hervorming van het rechtssysteem. Een open en brede weerspiegeling van de rechterlijke macht , uitgegeven door Almedina), aan belang gewonnen.

Dit werkdocument, waarvan ik de algemene coördinatie op mij nam, was gebaseerd op de transversale (en in de loop van de tijd voortdurende) activiteit van een breed samengesteld team, maar vond zijn oorsprong in een initiatief van Portugese rechters.

In een post-electoraal scenario, met verschillende meerderheden vanwege bepaalde constitutionele overwegingen, kan de noodzaak om enkele essentiële mechanismen van de rechtsstaat en democratie te versterken niet worden verwaarloosd. De Hervormingsagenda heeft een aantal van deze beschermingsdimensies gekozen die, naar mijn mening, steeds onmisbaarder blijken te zijn.

1. Versterking van de grondwettelijke verankering van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en het Statuut van de rechters (organieke wetten of versterkte meerderheden) De agenda betoogt dat de essentiële dimensies van de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht en de status van rechters moeten worden beschermd via de grondwet of via organieke wetten die een versterkte meerderheden vereisen, zoals aanbevolen door de internationale beste praktijken, met name binnen de Raad van Europa en de Europese Unie, gezien de toenemende tekenen van erosie van de rechtsstaat op het internationale en mondiale toneel.
2. Bevestiging van het niet-politieke karakter van de verkiezing van de presidenten van alle hogere rechtbanken In gepolariseerde politieke omgevingen vormt de politisering van benoemingen voor topfuncties (met name STJ, STA, Constitutioneel Hof en Rekenkamer) binnen het rechtssysteem een ​​reëel risico. De Agenda stelt een model voor om de presidenten van alle hogere rechtbanken te kiezen op basis van strikt professionele en meritecriteria, die losstaan ​​van politieke overtuigingen of belangen. Dit zou de waargenomen en daadwerkelijke onpartijdigheid van het rechtssysteem versterken en een bescherming bieden tegen politieke inmenging.
3. Verbetering van het benoemingsproces van rechters bij het Constitutionele Hof Het Constitutionele Hof vervult als hoeder van de Grondwet een sleutelrol in de stabiliteit van de rechtsstaat. De samenstelling ervan is vaak onderwerp van debat en kan worden beïnvloed door politieke dynamieken. In de agenda wordt voorgesteld de procedure voor de benoeming van constitutionele rechters te verbeteren. Doel hiervan is om politisering te verminderen en selectie op basis van competentie en onafhankelijkheid te bevorderen. In de huidige situatie zijn de transparantie en robuustheid van het benoemingsproces van het Constitutionele Hof nog belangrijker voor de legitimiteit en effectiviteit van het Hof bij het garanderen van constitutionele beginselen en waarden.
4. Verdichting van het onderwerp van bestuur van het rechtssysteem Het bestuur van het rechtssysteem, met name via de Hoge Raden voor de rechtspraak en de administratieve en fiscale rechtbanken, is van fundamenteel belang voor de goede werking ervan. De politisering en inefficiëntie van deze organen kunnen de rechtvaardigheid in gevaar brengen. De agenda stelt voor om het onderwerp gerechtelijk bestuur verder te intensiveren, met de nadruk op efficiëntie, transparantie en verantwoording . In een wetgevend orgaan waarin hervorming van het openbaar bestuur en het optimaal inzetten van middelen centrale thema's zijn, kunnen voorstellen voor goed bestuur navolging vinden, zolang ze maar leiden tot een grotere efficiëntie en de autonomie van de rechtspraak versterken zonder de democratische controle in gevaar te brengen.
5. Versterking van de rechtszekerheid van democratie en fundamentele rechten Het versterken van fundamentele rechten en de rol van de rechtsstaat zijn kwesties die verschillende politieke gevoeligheden moeten verenigen. De opkomst van kritischer politieke agenda's, die soms democratische instellingen in twijfel trekken, maakt de compromisloze verdediging van de mensenrechten nog urgenter. Het voorstel voor een directe garantie van mensenrechten beoogt een effectievere en toegankelijkere bescherming voor burgers. Deze maatregel versterkt de rechtsstaat en de bescherming van individuen en kan worden gepresenteerd als een essentiële pijler van de democratie. Deze kan de steun verwerven van verschillende politieke krachten, ongeacht hun ideologische verschillen. Bovendien onderstreept het het belang van een robuust rechtssysteem bij de verdediging van individuele vrijheden.
6. Effectieve bescherming van digitale rechten als fundamentele rechten in het bestuur en de digitale transitie van de rechtspraak, met speciale nadruk op de toegang tot het recht en de rechtbanken. De digitale transitie is een realiteit die alle sectoren raakt, ook de rechtspraak. Burgers maken zich steeds meer zorgen over gegevensbescherming en het waarborgen van hun rechten in de digitale ruimte. De agenda erkent het belang van het verankeren en beschermen van digitale rechten als fundamentele rechten en het uitbreiden daarvan naar de rechtsbedeling. Dit is een terrein waarop een gemeenschappelijke basis voor consensus nodig is, gezien de universele uitdagingen die digitalisering met zich meebrengt en de noodzaak om de veiligheid en toegankelijkheid van de rechtspraak in de onlineomgeving te waarborgen. De nadruk op toegang tot recht en rechtbanken via digitale middelen is van cruciaal belang voor de modernisering van het systeem en kan worden gezien als een stap voorwaarts in het waarborgen van rechtvaardigheid voor alle burgers, ongeacht hun niveau van digitale geletterdheid.

De huidige politieke situatie, die wordt gekenmerkt door fragmentatie en de noodzaak van brede consensus, vormt een grote uitdaging voor de hervorming van het rechtssysteem, maar is ook een absolute noodzaak om de rechtsstaat te versterken en te garanderen. De transversaliteit van de thema’s die in de Agenda voor Justitiehervorming worden voorgesteld, kan als brug dienen voor dialoog tussen de verschillende politieke blokken. De voorstellen in de Agenda komen niet voort uit politieke of procedurele omstandigheden en zijn aangenomen vanwege hun onpartijdige karakter en hun belang voor de democratische stabiliteit en het vertrouwen van de burgers in de rechtvaardigheid. Onderhandelingen en dialoog met alle parlementaire krachten zijn van cruciaal belang om de benodigde meerderheden te bereiken en te voorkomen dat justitie een politiek slagveld wordt of, erger nog, een sluwe manier om de democratie en de rechtsstaat aan te vallen.