Zijn wij echt vrij?

Vrijheid neemt momenteel een centrale plaats in in het moderne politieke discours, een nooit eerder vertoonde, maar het is ook een van de meest onbegrepen en, tot op zekere hoogte, gemanipuleerde concepten. We horen vaak dat we vrij zijn omdat we ons kunnen uiten, kunnen bewegen waar we willen, of zonder beperkingen kunnen stemmen. Als we ons echter dieper in deze kwestie verdiepen, beseffen we dat politieke vrijheid niet simpelweg gaat over doen wat we willen. Integendeel, vrijheid is juist de garantie dat we niet gedwongen worden te doen wat we geen recht hebben te willen.

Montesquieu, een van de grote architecten van het moderne politieke denken, biedt ons een perspectief dat oppervlakkige opvattingen over vrijheid ter discussie stelt. Voor hem ligt ware vrijheid in het respecteren van de wetten die het sociale samenleven reguleren, in een rechtszekerheid die individuele autonomie zonder willekeur waarborgt. Vrij zijn betekent kunnen handelen binnen de grenzen die de wet stelt, die er niet zijn om de vrijheid van elke burger te beperken, maar om deze te beschermen.

In tegenstelling tot het populaire idee van vrijheid als een onbeperkte wilsuiting, is politieke vrijheid afhankelijk van solide structuren die het individu beschermen tegen misbruik, met name binnen het rechtssysteem. Rechtszekerheid, met name binnen het strafrecht, is een fundamentele pijler. Zonder rechtszekerheid gaat vrijheid verloren in de angst voor onrechtvaardige vervolging, het gebrek aan procedurele waarborgen en ongelijkheid voor de wet. Onpartijdige rechtvaardigheid is geen luxe; het is een onmisbare voorwaarde voor politieke vrijheid.

We worden hier geconfronteerd met een verontrustende realiteit waarin hedendaagse democratieën, ondanks hun vooruitgang, er vaak niet in slagen deze volledige vrijheid te garanderen. Het bestaan van willekeur, de traagheid van het systeem, ongelijkheden in de toegang tot het recht en politieke inmenging in gerechtelijke instellingen bedreigen de veiligheid die vrijheid reëel en voelbaar maakt. Een burger die aan oneerlijke processen wordt onderworpen, kan paradoxaal genoeg minder vrij zijn dan iemand onder een autoritair regime dat op zijn minst een minimum aan rechtszekerheid garandeert.

In het huidige publieke debat zien we een grote verwarring tussen politieke vrijheid en absolute vrijheid, alsof het recht om te doen wat men wil synoniem is met vrijheid. Maar zulke vrijheid bestaat niet in een georganiseerde samenleving. De rechtsstaat vormt geen belemmering voor de individuele wil, maar eerder een garantie dat de wil van ieder individu niet wordt onderdrukt door de willekeur van anderen, of die nu wordt uitgeoefend door heersers of sociale groepen. Alleen binnen dit kader van heldere wetten en onafhankelijke rechtspraak kan vrijheid werkelijk floreren.

Er blijven vragen over: in hoeverre zijn we bereid de grenzen en verantwoordelijkheden te accepteren die politieke vrijheid vereist? Hoeveel mensen erkennen dat vrijheid niet draait om doen wat je wilt, maar om ervoor te zorgen dat niemand gedwongen wordt te doen wat hij of zij niet zou moeten willen doen? Zijn we bereid instellingen te verdedigen die rechtszekerheid garanderen, zelfs wanneer dit in strijd is met de kortstondige wens naar straffeloosheid of onbeperkte vrijheid?

Ware vrijheid is geen gevoel; het is een concrete toestand, gebaseerd op regels, rechtvaardigheid en wederzijds respect. Als we niet oppassen, riskeren we vrijheid te reduceren tot een slogan , een masker dat willekeurige en onstabiele macht verbergt. Ware vrijheid begint bij de wet, en op die basis moeten we onze strijd richten.

Het is cruciaal om te erkennen dat democratische verworvenheden kwetsbaar zijn en voortdurende waakzaamheid vereisen. Politieke vrijheid is verre van vanzelfsprekend, maar hangt af van een institutionele architectuur die niet alleen eerlijke wetten creëert, maar deze ook rechtvaardig en transparant handhaaft. De huidige uitdaging ligt in het verdedigen van deze instellingen tegen politieke, economische en sociale druk die hun rol probeert te ondermijnen. Zonder een onafhankelijke rechterlijke macht en een betrouwbaar rechtssysteem wordt wat wij vrijheid noemen een illusie.

Bovendien wordt politieke vrijheid in de hedendaagse wereld geconfronteerd met nieuwe en complexe bedreigingen: de opkomst van digitale technologieën, de verspreiding van desinformatie en de groeiende polarisatie kunnen de publieke ruimte uithollen en de publieke opinie manipuleren. Het verdedigen van vrijheid impliceert daarom ook het beschermen van de democratische omgeving waarin debatten plaatsvinden volgens duidelijke regels en met respect voor fundamentele rechten. De wetgeving moet in deze context worden geactualiseerd om deze uitdagingen het hoofd te bieden en ervoor te zorgen dat vrijheid niet ontaardt in chaos of tirannie van de meerderheid.

Uiteindelijk is de voorgestelde reflectie geen uitnodiging tot pessimisme, maar een oproep tot maatschappelijke verantwoordelijkheid en de opbouw van een volwassen en duurzame vrijheid. Het is essentieel om simplistische verhalen achter ons te laten en te zoeken naar een dieper begrip dat prioriteit geeft aan de balans tussen individuele rechten en het algemeen belang. Zo kan politieke vrijheid haar belofte waarmaken – niet als een fantasie van onbeperkte autonomie, maar als een levende, tastbare realiteit voor iedereen.