Antifascisme | De democratie redden waar ze begon

Hoe kan de opmars van het fascisme worden gestopt? Deze vraag werd zaterdag in een meer dan halfvolle zaal in de Paulskirche in Frankfurt aan de orde gesteld. Volgens de organisatoren waren er 400 gasten aanwezig. De antiglobaliserings-ngo Attac had het evenement georganiseerd onder de titel "Stop de afglijding naar autoritarisme! De rol van de burgermaatschappij in een levendige democratie". Tussen de vele grijze haren, die ogenschijnlijk tot de middenklasse behoren, waren ook jongeren in de plenaire zaal te zien.

De aanleiding voor het evenement was het kleinschalige onderzoek van de CDU/CSU naar non-gouvernementele organisaties, dat volgens Attac aantoonde in hoeverre extreemrechtse narratieven en strategieën nu ook door conservatieven worden omarmd en nagestreefd. Begin dit jaar had de CDU/CSU in totaal 551 vragen gesteld aan de mislukte 'stoplicht'-regeringscoalitie over de financiering van non-profitorganisaties. Verschillende van hen hadden recentelijk opgeroepen tot demonstraties tegen extreemrechts.

De openingstoespraak werd gehouden door Heribert Prantl, voormalig hoofdredacteur van de Süddeutsche Zeitung. Hij opende zijn toespraak met een lofrede op de Grondwet, waarin hij onder andere artikel 20, lid 4, het recht op verzet noemde: "Alle Duitsers hebben het recht om zich te verzetten tegen iedereen die deze orde probeert af te schaffen, indien geen andere remedie mogelijk is."

In een democratie moet er consequent een kleine weerstand worden geboden, "zodat grootschalige weerstand nooit meer nodig is", aldus Prantl. Verzet in een democratie betekent: verzet, burgerlijke moed, opstaan, Fridays for Future, Black Lives Matter, of Sea Watch en Sea Eye.

Hij sloot zijn werkelijk inspirerende keynote speech, geschreven in klassieke Prantl-stijl, af met de woorden van de Romeinse dichter Ovidius: "Gelukkig is hij die met moed durft te beschermen wat hij liefheeft." Dat, zei hij, is een goed motto voor de burgermaatschappij. "Laten we onszelf dit geluk gunnen!"

Natascha Strobl kon de grote vraag beantwoorden. "Hoe stoppen we de verschuiving naar rechts?" was de titel van haar lezing. De Oostenrijkse politicoloog en auteur legde een belangrijke basis voor het beantwoorden van deze vraag: "Het fascisme van vandaag is niet het fascisme van de 20e eeuw", vertelde ze het publiek. Het fascisme van vandaag is internationaler.

Daar zit wel een kern van waarheid in, bijvoorbeeld als je kijkt naar de Israëlische regeringsconferentie in maart, die werd bijgewoond door extreemrechtse politici van over de hele wereld. Of naar de voormalige Franse presidentskandidaat van het extreemrechtse Rassemblement National, Marine Le Pen, die er geen geheim van maakt dat ze nauwe banden heeft met de Russische president Vladimir Poetin. Of naar de AfD, die tijdens de laatste federale verkiezingscampagne openlijk werd gesteund door de rechtse multimiljardair Elon Musk.

Strobl probeerde constructieve lessen te vinden om het fascisme te stoppen. Ten eerste door middel van defensieve tactieken. "Elke verkiezing is een kans", zei ze. Maar op dit moment zijn verkiezingen vooral een defensieve strijd. Dit kan zeker worden geïnterpreteerd als dat fascisme volgens haar simpelweg "weggestemd" kan worden. Ze vulde dit echter ook aan met offensieve tactieken.

Mensen zijn goed, zei ze onder applaus. Waar het om gaat is solidariteit, samenleven, of dat nu met buren is of in konijnenfokverenigingen. Het is belangrijk om te herbouwen wat het neoliberalisme de afgelopen 40 jaar heeft verwoest: gemeenschappelijke structuren.

In een afsluitende paneldiscussie zaten Hans-Jürgen Urban, bestuurslid van IG Metall, Elena Kountidou van de nieuwe Duitse mediamakers, Timo Reinfrank, algemeen directeur van de Amadeu Antonio Foundation, en Natascha Strobel in het panel. En inderdaad, er was enige onenigheid: Urban was het op zijn minst enigszins oneens met Strobls eerdere presentatie. Hij twijfelde of haar definitie van fascisme te breed was.

En terwijl Strobl eerder over neoliberalisme had gesproken, bekritiseerde de vakbondsman de onderliggende economische basis: "Wie niet over kapitalisme wil praten, moet ook zwijgen over fascisme", citeerde hij een van de grondleggers van de Frankfurter Schule , Max Horkheimer – uiteraard tot groot genoegen van het publiek in Frankfurt. Urban richtte zich specifiek op de huidige aanvallen van de nieuwe federale regering op de verzorgingsstaat, zoals de versoepeling van de achturige werkdag, die in 1918 door de arbeidersbeweging werd afgedwongen. Hij ziet hierin een verband met de opkomst van het fascisme. Daarom is het noodzakelijk om daar te beginnen en mensen te mobiliseren. De kwestie van de productieverhoudingen staat hierbij centraal.

Timo Reinfrank van de Amadeu Antonio Stichting richtte zich voornamelijk op Oost-Duitsland en de radicalisering van de CDU. Hij betoogde dat de AfD hier niet alleen sterk is, maar ook aanzienlijke invloed heeft. Ze slaagt erin angst te zaaien bij de andere partijen. Zo heeft de CDU in Thüringen zichzelf tijdens de laatste federale verkiezingscampagne te gronde gericht door de AfD in haar standpunten te achtervolgen. Hoewel Reinfrank voorstander is van een verbod op de AfD, voegde hij eraan toe dat men er niet op moet vertrouwen, aangezien een dergelijk proces jaren zou duren. Daarom is het belangrijk om de antifascistische structuren in Oost-Duitsland te steunen.

Aan het einde van het evenement kan worden geconcludeerd dat er nauwelijks iets nieuws werd gepresenteerd. De gesignaleerde problemen zijn bekend, net als de meeste voorgestelde oplossingen. Dat maakt het evenement echter niet per se minder relevant. Het publiek leek in ieder geval tevreden toen ze de Paulskirche verlieten – sommigen misschien zelfs wel voldaan.