Zolang Poetin aan de macht is, zal er oorlog zijn, zegt Andrej Gurkov – waarom Rusland zich niet kan bevrijden van de ketenen van het Poetinisme

Andrej Goerkov is ontevreden. Daar heeft hij alle reden toe. Hij groeide op in Oost-Berlijn in een Russisch gezin en studeerde later journalistiek in Moskou en Leipzig. Hij werkte als hoofdredacteur van de Duitse editie van een Russisch weekblad en vervolgens als Ruslandredacteur bij Deutsche Welle in Keulen. Lange tijd zag hij zichzelf als een bruggenbouwer tussen Duitsland en Rusland. Zijn nieuwe boek, "For Russia, Europe is the Enemy", is meer dan een botte beschrijving van Poetinisme. Het is een uiting van zijn persoonlijke afschuw over de fatale wandaden in zijn thuisland, waaronder de openlijke invasie van Oekraïne.

Gurkov omschrijft Russische propaganda terecht als verward. Volgens hem is Poetinisme een "grove mix van tsaristisch-imperialistische, Sovjet-socialistische, postcommunistisch-kapitalistische en groot-Russische nationalistische verhalen, van orthodoxe idealen, archaïsche ideeën, complottheorieën en een fetisj voor militaire macht."

Gurkov merkt kritisch op dat de Russische festiviteiten ter gelegenheid van de herdenking van 9 mei 1945 niet langer gericht zijn op de Europese vrede, maar op een militaire overwinning. Vooral de patriottische populaire cultuur is agressief: na de annexatie van de Krim droomden bedrukte T-shirts van de herovering van Alaska, riepen colonnes op tot een mars "tegen Berlijn" en zong de ultranationalistische zanger Sjamaan: "Ik ben Russisch. Mijn bloed is van mijn vader."

De kerk fungeert ook als een oorlogsstoker. Gurkov benadrukt met name het "satanisme"-narratief, dat kort na de Russische inval in Oekraïne op verzoek van het Kremlin in de media verscheen. Televisieprogramma's en krantenartikelen beweerden dat Oekraïne tegen het "kwaad" vocht en dat Rusland aan de kant van de religieuze waarheid stond.

"Satanisme" kan nu gebruikt worden om elk vijandelijk beeld te beschrijven dat propagandisten bezighoudt: "Oekraïens fascisme", de "internationale LGBT-beweging", "ecoterrorisme" en natuurlijk de NAVO. Het is niet meer dan logisch dat er in de Doema oproepen werden gedaan om "satanisme" te verbieden als een "extremistische beweging".

In een nauwkeurige chronologie reconstrueert Gurkov de verschuiving van de Orthodoxe Kerk naar de oorlogskoers van het Kremlin. Op de avond van de aanval op 24 februari 2022 bad de Russische patriarch Kirill, die zelf een achtergrond in de inlichtingendienst heeft, voor een "snel herstel van de vrede". Slechts drie dagen later wenste hij "vrede op Russische bodem", wat voor hem uiteraard ook Oekraïne en Wit-Rusland omvat.

In maart 2022 sprak Kirill vervolgens over een "heilige oorlog" waarin "het Russische volk, gewapend in de hand, zijn beschaving, religieuze, nationale en culturele identiteit verdedigde." Tegelijkertijd kondigde hij een radicaal oorlogsdoel aan dat zelfs Poetin niet zo helder had geformuleerd: "Na de voltooiing van de speciale militaire operatie moet het gehele grondgebied van Oekraïne de exclusieve invloedssfeer van Rusland worden."

Gurkov was al midden dertig toen hij zich liet dopen als orthodox christen. Nu vraagt ​​hij zich af of deze beslissing wel de juiste was. Hij wijst op zijn geseculariseerde familiegeschiedenis, met een orthodoxe en een joodse grootvader. Gurkov beschrijft zichzelf als een "redelijk typische vertegenwoordiger van de Moskouse intelligentsia", die beïnvloed is door de Russische cultuur met haar joods-christelijke erfgoed. Tegenwoordig beschouwt hij zijn orthodoxe doop als een verbintenis met de West-Europese oecumenische traditie.

Gurkov probeert ook de delicate vraag te beantwoorden of Poesjkin, de nationale dichter, medeplichtig was aan de Russische agressie. Hij reflecteert kritisch op de Poesjkinverering waarmee hij zelf is opgegroeid. Hij herinnert zich de spontane herdenkingsrituelen op Poesjkins geboortedag op 6 juni: talloze mensen legden bloemen bij het Poesjkinmonument in Moskou en droegen zijn gedichten voor, die ze al op school hadden geleerd.

Hoewel Poesjkin vooral bekend is om zijn liefdespoëzie, wijst Gurkov ook op de verheerlijking van tsaristische agressieoorlogen in Poesjkins gedichten. Het zijn juist dergelijke regels die door het Kremlin worden uitgebuit: in het najaar van 2022 publiceerde het Ministerie van Cultuur een videoclip waarin minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov een gedicht van Poesjkin voordroeg waarin hij de onderdrukking van de Poolse opstand van 1830 rechtvaardigde.

Het gedicht eindigt met de regel: "Alle Slavische stromen monden uit in de Russische zee." De video toont de gouverneurs van de vier geannexeerde Oekraïense gebieden, met Poetin in het midden. Gurkov geeft droogjes commentaar op de vernietiging van Poesjkinmonumenten in Oekraïne: Na de verwoesting in Oekraïne tijdens de oorlog past het Russische democraten niet om de Oekraïners de schuld te geven, zeker niet als het gaat om het behoud van monumenten.

Gurkov wijdt een apart hoofdstuk aan operazangeres Anna Netrebko, die er vaak van wordt beschuldigd nauwe banden met Poetin te hebben. Wat hij echter als echt problematisch beschouwt, is het feit dat ze eind 2014 het equivalent van 15.000 euro schonk aan het theater in het bezette Donetsk en zich liet fotograferen met een pro-Russische krijgsheer.

Gurkov besluit zijn boek pessimistisch. Zolang Poetin aan de macht blijft, is hij ervan overtuigd dat er oorlog zal zijn. Maar zelfs na Poetin zal het Poetinisme in Rusland blijven bestaan. Te veel mensen hebben hun lot aan het Poetinisme verbonden: gewetenloze inlichtingenagenten, corrupte politici, karakterloze rechters, blaffende propagandisten – zulke invloedrijke profiteurs hebben er groot belang bij dat dit criminele systeem blijft voortbestaan.

Gurkov wijst op een paradox: de Russische bevolking accepteerde bijna alles wat de oorlog tegen Oekraïne met zich meebracht: hogere consumentenprijzen, isolationisme, de absolute macht van de president, de conservatieve oriëntatie van de samenleving. Het enige wat de mensen niet accepteerden, was de oorlog zelf. Daarom probeert Poetin zijn belofte van normaliteit waar te maken: de oorlog mag het dagelijks leven in Rusland niet veranderen.

Tot op heden heeft het Kremlin Oekraïne officieel niet de oorlog verklaard. Een meerderheid van de bevolking wil weliswaar een snel einde aan de oorlog – maar uiteraard met een Russische overwinning. Gurkov wijst ook op het gebrek aan kansen voor de oppositie, die nauwelijks invloed kan uitoefenen op de gedepolitiseerde samenleving. Hij stelt nuchter vast dat er een tektonische politieke kloof is ontstaan ​​tussen Europa en Rusland die niet snel te overbruggen is.

Poetins Rusland deelt inderdaad niet langer de Europese waarden van democratie, rechtsstaat en mensenrechten. Het is dan ook logisch dat Rusland in maart 2022 uit de Raad van Europa werd gezet. Vandaag de dag is er geen enkele kans meer dat Gurkovs inzichtelijke boek in het Russisch gepubliceerd kan worden. Toch is het dringend noodzakelijk dat het in Rusland gelezen wordt.

Andrej Goerkov: Voor Rusland is Europa de vijand. Waarom mijn vaderland met het Westen brak. Kiepenheuer & Witsch, Keulen 2025. 282 pp., Fr. 34.90.