UITGELEGD - Rechtszaak tegen Zwitserland: Voormalig atleet Caster Semenya viert gedeeltelijk succes in Straatsburg

Ze is Zuid-Afrikaans, woont in Zuid-Afrika en heeft geen persoonlijke banden met Zwitserland. Desondanks spande voormalig middenafstandsloopster Caster Semenya een rechtszaak aan tegen Zwitserland bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM), met gedeeltelijke gelijk. De Grote Kamer van het EHRM oordeelde met 15 stemmen voor en 2 tegen dat het Federale Hooggerechtshof in Lausanne Caster Semenya's recht op een eerlijk proces had geschonden. Zwitserland moet haar € 80.000 betalen voor haar onkosten. Het Hof verwierp echter Semenya's belangrijkste klacht, namelijk dat de testosteronregel haar discrimineerde.

Achtergrond: In april 2018 vaardigde World Athletics, de internationale atletiekbond, nieuwe regels uit die bepalen onder welke voorwaarden atleten met seksuele ontwikkelingsafwijkingen zoals Semenya mogen deelnemen aan internationale vrouwenwedstrijden. De regels vereisen dat getroffen atleten medicatie gebruiken om hun testosteronspiegel te verlagen. Omdat Semenya weigerde een dergelijke behandeling te ondergaan, kon ze niet meer deelnemen aan internationale wedstrijden.

Semenya, inmiddels 34 jaar oud en gepensioneerd van de competitiesport, ging tevergeefs in beroep tegen de regels bij het Hof van Arbitrage voor de Sport (CAS) in Lausanne. Het hof concludeerde in wezen dat de toelatingseisen noodzakelijk, redelijk en proportioneel waren. Het Federale Hooggerechtshof bevestigde de beslissing. Het kon de uitspraak van het Hof van Arbitrage voor de Sport niet vrijelijk toetsen, maar was wettelijk verplicht zijn toetsing te beperken tot de vraag of de beslissing in strijd was met fundamentele en algemeen erkende beginselen van de rechtsorde, bekend als openbare orde. Dit was niet het geval, concludeerde het Federale Hooggerechtshof. "Eerlijkheid in sportcompetities is een legitieme zorg en vormt een centraal beginsel van de sport", aldus het Federale Hooggerechtshof in zijn uitspraak uit 2020.

Semenya verwierp de beslissing en diende een klacht in bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). Daar betoogde ze onder andere dat ze werd gediscrimineerd als vrouw met een van nature verhoogd testosterongehalte en dat haar waardigheid was geschonden. Een kamer van de rechtbank in Straatsburg oordeelde in 2023 in haar voordeel en gaf Zwitserland een berisping.

De Bondsraad was het niet eens met deze uitspraak. Hij bracht de zaak voor de Grote Kamer in Straatsburg, onder meer met het argument dat de zaak, of beter gezegd de testosteronregel in kwestie, niets met Zwitserland te maken had. Het enige relevante punt was dat het sporttribunaal in Lausanne gevestigd was en de arbitrageprocedure daar had plaatsgevonden. De feiten in kwestie hadden zich volledig buiten Zwitserland afgespeeld.

De Grote Kamer erkende de bezwaren van Zwitserland, maar kwam desondanks tot een andere conclusie. Doordat Semenya tegen de CAS-uitspraak in beroep ging bij het Federale Hooggerechtshof, ontstond er een juridische band met Zwitserland. Het Federale Hooggerechtshof was daarom verplicht de atlete een eerlijk proces te garanderen. Er bestaat een structureel onevenwicht tussen de atleten en de bestuursorganen, wat een bijzonder strenge rechterlijke toetsing van haar zaak vereist. Het Federale Hooggerechtshof beperkte zich tot een toetsing aan de openbare orde, wat onvoldoende was.

De uitspraak is een gedeeltelijke overwinning voor Semenya. Het Hof heeft de testosteronregel zelf niet bekritiseerd. Wat betreft de beschuldiging van discriminatie door de atlete, acht het EHRM Zwitserland niet bevoegd.

Caster Semenya is een voormalig middenafstandsloopster. Ze werd geboren op 7 januari 1991 in de provincie Limpopo in het noorden van Zuid-Afrika en groeide op in armoede. Haar atletische talent werd al op jonge leeftijd duidelijk. In 2009, op 18-jarige leeftijd, trok ze voor het eerst internationale aandacht. Ze werd toen verrassend wereldkampioen op de 800 meter in Berlijn. Semenya won later goud op hetzelfde onderdeel tijdens de Olympische Spelen van 2012 in Londen en de Olympische Spelen van 2016 in Rio de Janeiro.

Maar haar plotselinge opkomst verdween al snel in de schaduw van een debat dat veel verder ging dan alleen sport.

Tijdens de Wereldkampioenschappen van 2009 liet World Athletics, destijds bekend als de International Association of Athletics Federations (IAAF), verschillende tests uitvoeren om Semenya's geslacht te verifiëren. De medische tests en de media-aandacht ervoor veroorzaakten wereldwijd verontwaardiging. Zo begon een van de meest controversiële rechtszaken in de moderne sportgeschiedenis.

Semenya groeide op als vrouw, werd als zodanig gesocialiseerd en staat ook in haar paspoort als vrouw geregistreerd. Door een geboorteafwijking heeft ze echter mannelijke XY-chromosomen – biologisch gezien is Semenya een man en wordt daarom als interseksueel beschouwd. Deze afwijkingen staan ​​gezamenlijk bekend als het DSD-syndroom.

Het probleem in de sport: Vrouwelijke atleten zoals Semenya hebben een verhoogd testosterongehalte in hun bloed. Het is bewezen dat dit mannelijke geslachtshormoon de prestaties verbetert. Verschillende studies tonen een voordeel van 5 procent ten opzichte van biologische vrouwen aan bij hardloopwedstrijden en een nog groter verschil bij werp- en springonderdelen.

De sport streeft nog steeds naar universeel aanvaarde regels voor de omgang met interseksuele atleten. In het geval van Semenya eiste World Athletics een geslachtstest en een schorsing na haar wereldtitel in 2009. De resultaten werden nooit officieel vrijgegeven, maar er lekte wel uit dat Semenya aan het DSD-syndroom lijdt. Desondanks mocht ze het jaar daarop weer deelnemen aan het vrouwenonderdeel.

World Athletics voerde in 2014 een testosteronlimiet in voor vrouwen. Interseksuele atleten moesten hun testosteronspiegel verlagen met medicijnen of een operatie, zoals het slikken van de anticonceptiepil. Recent wetenschappelijk onderzoek heeft echter aangetoond dat bepaalde fysieke voordelen na de mannelijke puberteit aanhouden, ondanks de lagere testosteronspiegel.

World Athletics zal deze regel daarom in de nabije toekomst afschaffen. President Sebastian Coe kondigde afgelopen voorjaar aan dat iedereen die in de toekomst in de vrouwencategorie wil uitkomen, een eenmalige DNA-test moet ondergaan om het biologische geslacht te bepalen. Dit geldt ook voor atleten van wie het biologische geslacht onbetwist is. World Athletics is de eerste overkoepelende organisatie van een olympische sport die deze serietests invoert.

In 2018 daagde Semenya de regels van World Athletics voor het Hof van Arbitrage voor Sport (CAS) in Lausanne. Ze vond dat haar rechten waren geschonden. Ze weigerde hormoontherapie om haar testosteronspiegel te verlagen.

Semenya stelde dat ze als vrouw geboren was, nooit doping had gebruikt en geen regels had overtreden. Uitsluiting van deelname uitsluitend vanwege haar natuurlijke fysieke kenmerken was ontoelaatbaar. Ze betoogde dat het niet alleen om haar carrière ging, maar om het recht van alle vrouwelijke atleten om eerlijk behandeld te worden, ongeacht hun genetische of hormonale kenmerken.

Het CAS verwierp het beroep. De rechtbank oordeelde dat een testosteronlimiet legitiem was, ook al was deze discriminerend tegenover interseksuele personen. Semenya ging in beroep bij het Federale Hooggerechtshof, maar verloor eveneens.

Uiteindelijk diende Semenya in 2021 een klacht in bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM). In 2023 oordeelde het hof dat Semenya gediscrimineerd was door de statuten van de vereniging. Slechts vier van de zeven rechters waren het echter met hem eens. Vanwege de krappe meerderheid verzocht de Zwitserse federale overheid om een ​​nieuwe hoorzitting voor de Grote Kamer van 17 rechters.

De rechtbank concludeerde dat Semenya's mensenrecht op een eerlijk proces door Zwitserland was geschonden. De controversiële testosteronregels bleven ongemoeid.

De definitieve uitspraak van het EHRM opent voor Semenya de mogelijkheid om haar zaak opnieuw voor de Zwitserse rechtbanken te brengen, met de voorwaarde dat deze keer grondig en eerlijk moet worden onderzocht. De testosteronregel van World Athletics blijft echter van kracht. Interseksuele atleten mogen alleen blijven deelnemen aan internationale wedstrijden tussen de 400 meter en de mijl als ze hun testosteronspiegel met medicijnen verlagen.

Niettemin is de uitspraak een juridische mijlpaal voor Caster Semenya. Het versterkt de rechten van atleten met genderverschillen. En het stelt een norm voor hoe sportrechtbanken en nationale autoriteiten zich moeten houden aan humanitaire en procedurele normen.