Niet-begeleide minderjarigen, de roulette van de opvang en de bergopwaartse weg naar volwassenheid

Er gaapt een kloof tussen de voorspelling van de regels en de realiteit. Volgens gegevens van Save the Children werd in juni 2024 slechts iets meer dan één op de twee minderjarigen (58,1%) opgevangen in centra voor tweede opvang, Sai of extra Sai. Niet-begeleide buitenlandse minderjarigen worden daarom vaak opgevangen in de Cas minori, de Buitengewone Opvangcentra of in andere soorten noodstructuren. In deze structuren, waar minderjarigen slechts zeer kort zouden moeten verblijven, zijn alleen basisvoorzieningen gegarandeerd. Ongeschikt voor de behoeften van jongens en meisjes voor langere perioden. De instelling van gezinspleegzorg, die door wet 47/2017 als prioriteit ten opzichte van de structuren wordt bevorderd, wordt nog steeds te weinig toegepast: in juni 2024 werd slechts 20,4% van de minderjarigen in Italië opgevangen door gezinnen, maar wees voorzichtig: van hen was 87% Oekraïense minderjarigen die op de vlucht waren voor de oorlog. Er zijn nog steeds veel vrijwillige uitzettingen: van de 6.610 geregistreerde vrijwillige uitzettingen uit de opvangvoorzieningen tussen 1 januari en 30 september 2024 heeft 25%, wat overeenkomt met ongeveer 1.650 minderjarigen, de opvang definitief verlaten, met alle risico's van dien.

"Vanuit het oogpunt van opvang", legt Manuela De Marco , Caritas-vertegenwoordiger voor de problematiek van niet-begeleide minderjarigen, uit, "hebben we te maken met een gebrek aan eerste opvangfaciliteiten die voldoen aan de wettelijk vereiste voorzorgsmaatregelen en bescherming. Zelfs de Sai, de Integratie-Opvangdienst, is te klein in verhouding tot de behoeften en heeft een lange en omslachtige procedure, die vaak niet samenvalt met de urgentie van het vinden van opvang. En zo worden de CAS, tijdelijke noodstructuren, uiteindelijk de ruggengraat van de opvang. Daarbij komen nog de gevolgen van het decreet van Cutro, dat in 2023, in naam van een niet onbeheersbare noodsituatie, een van de hoekstenen van het Zampa-decreet ondermijnde, waarin werd bepaald dat minderjarigen en volwassenen niet gemengd mochten worden." Het decreet van Cutro bepaalt nu dat minderjarigen ouder dan 16 jaar, onder bepaalde omstandigheden, tot vijf maanden in centra voor volwassenen kunnen worden vastgehouden in geval van buitengewone toestroom.

"Er zijn investeringen nodig", legt Caritas-afgevaardigde Manuela De Marco uit, "in integratietrajecten. Zo is het volgen van opleidingsstages zeer problematisch, omdat ze een lange en complexe bureaucratie kennen. Net als de procedure voor het aanvragen van de originele kwalificatie uit het land van herkomst, die niet altijd kan worden aangetoond. Er is geprobeerd deze te vervangen door een verklaring, bijvoorbeeld van de ouders. Maar het is een loterij." Caritas heeft gevraagd om de verblijfsvergunning voor niet-begeleide minderjarigen te verlengen tot 19 jaar of deze zonder oordeel af te geven op 18-jarige leeftijd.

Pleegzorg wordt nog steeds weinig gebruikt voor niet-begeleide minderjarigen. "Gezinspleegzorg", benadrukt Marina Terragni , "wordt eigenlijk nog steeds weinig gebruikt in de opvang van niet-begeleide minderjarigen. Dit komt met name door de complexiteit van de procedures voor de opvang van minderjarigen en het gebrek aan kennis binnen de instelling." Daarom heeft de Autoriteit eind 2024 het project Pleegzorg - Bevordering van de gezinsopvang van niet-begeleide minderjarigen geactiveerd, gefinancierd met middelen uit het Europees Fonds voor Asiel, Migratie en Integratie 2021-2027. "De doelstellingen zijn", legt Ferragni uit, "om het aantal lokale overheden dat de pleegzorg voor niet-begeleide minderjarigen kan bevorderen en ondersteunen, te vergroten; om lokale overheden en organisaties uit de derde sector die instrumenten en methodologieën hebben ontwikkeld ter ondersteuning van de instelling, in netwerken te integreren; en om de banden met het Europese voogdijnetwerk te versterken. Er zijn al 15 gemeenten geïdentificeerd die eigenaar zijn van Sai (Opvang- en Integratiesysteem)-projecten voor minderjarigen, die steun zullen ontvangen voor het verlenen van diensten die gericht zijn op het bevorderen van de pleegzorg voor niet-begeleide minderjarigen."

Foto: Gianfranco Ferraro voor Save the Children

De omschrijving die de Italiaanse wet aan deze jongeren geeft, is laconiek. Een niet-begeleide minderjarige is "een minderjarige die geen Italiaans of EU-burgerschap heeft en die zich om welke reden dan ook op het grondgebied van de staat bevindt of anderszins onder de Italiaanse jurisdictie valt, zonder hulp en vertegenwoordiging van ouders of andere volwassenen die wettelijk voor hem verantwoordelijk zijn volgens de geldende wetten in het Italiaanse rechtssysteem". Volgens het rapport van het Ministerie van Arbeid kwamen er vorig jaar 18.625 niet-begeleide minderjarigen in Italië aan, ongeveer 4.600 minder dan in 2023. De meeste van degenen die in 2024 in Italië aankwamen, waren mannen (88,4%). Slechts 13,7% was tussen de 7 en 14 jaar oud. Bijna 78% was ouder dan 16 jaar (van hen was 57% 17 en 21% 16). Er waren slechts 2.227 meisjes, wat neerkomt op 11,6% van het totaal. Zij zijn voornamelijk van Oekraïense afkomst, die naar Italië kwamen om aan de oorlog te ontsnappen. Volgens het dashboard van het Ministerie van Binnenlandse Zaken zijn er in 2025, van 1 januari tot 16 juni 2025, 4.720 niet-begeleide minderjarigen in Italië aangekomen.

Foto: Gianfranco Ferraro voor Save the Children

Opvang is slechts de eerste stap in een integratieproces dat jongeren moet kunnen begeleiden, helpen bij hun studie, bij hun keuzes en bij het waarmaken van hun dromen. Inclusief die van hereniging met familieleden in andere landen. De niet-begeleide minderjarigen die in 2024 in Italië aankwamen, komen voornamelijk uit Egypte (3.792), Oekraïne (3.503), Gambia (2.176), Tunesië (1.789), Guinee (1.512), Ivoorkust (2.884), Albanië (586) en Bangladesh (487).

Het uitblazen van de kaarsjes van 18 jaar is voor Italiaanse jongens en meisjes een overgangsritueel naar het volwassen leven, een moment van feestvieren met familie en vrienden. Een gelegenheid om goede wensen te ontvangen, cadeautjes uit te pakken en na te denken over de toekomst. Voor niet-begeleide minderjarigen die alleen in Italië aankomen, is die verjaardag echter een traumatische drempel. Een moment dat hun groeiproces plotseling kan onderbreken. Want wanneer ze 18 worden, splitsen de wegen zich en krijgen slechts enkelen van de jeugdrechtbank de mogelijkheid om tot hun 21e ondersteund te worden bij het vinden van werk, het voortzetten van hun studie, het vinden van een thuis. Kortom, bij het kunnen profiteren van een netwerk van opvang en inclusie. De anderen moeten voor zichzelf zorgen. "Te vaak verblijven niet-begeleide minderjarigen", herinnert Niccolò Gargaglia, hoofd kinderbescherming bij Save the Children, zich, "maandenlang in grote centra zonder kansen en als ze eenmaal meerderjarig zijn, stuiten ze op bureaucratische obstakels en aanzienlijke moeilijkheden bij het vinden van werk en huisvesting." Want zodra ze hun 18 kaarsjes hebben uitgeblazen, moeten jongeren een baan en een eigen woning hebben om in Italië te kunnen blijven wonen. Dat zijn allemaal prestaties die tijd en ondersteuning vereisen. De fase van documentvernieuwing is erg moeilijk. In 2023 verlieten 11.700 nieuwe achttienjarigen het opvang- en beschermingssysteem. In datzelfde jaar werden 1.366 vergunningen afgegeven na de omzetting van een vergunning voor minderjarigen. Je geeft je vingerafdrukken, doet de aanvraag en wacht dan. En de angst van deze jongeren, alleen en wier toekomst afhangt van de geldigheid van hun documenten, neemt toe.

Niet-begeleide minderjarigen die misdrijven plegen, zouden niet in gewone gevangenissen moeten worden opgevangen, maar in jeugdgevangenissen. Maar zo gaat het niet altijd. "Minstens de helft van de minderjarigen die in jeugdgevangenissen terechtkomen, zijn niet-begeleide vreemdelingen. De identificatiefase is erg complex. Zonder papieren - legt Irene Testa , garant voor gedetineerden op Sardinië, uit - komen ze vaak terecht in instellingen voor volwassenen en soms zelfs in reanimatiecentra. Velen van hen komen uit zeer arme gezinnen, leven op straat en komen terecht in een context van kleine criminaliteit. Ze slagen er maar moeilijk in om toegang te krijgen tot alternatieve opvangmogelijkheden of woongemeenschappen. Een groot aantal van hen wordt in voorlopige hechtenis geplaatst in de instellingen."

"Een sleutelfiguur in het groeiproces", benadrukt Niccolò Gargaglia, hoofd kinderbescherming bij Save the Children, "kan de vrijwillige voogd zijn, die de ouders volgt in het groeiproces van de minderjarige." Volgens gegevens van de Autoriteit voor de Bescherming van Kinderen en Adolescenten neemt het aantal vrijwillige voogden van niet-begeleide minderjarigen toe. Het aantal geregistreerde voogden op de lijsten van de jeugdrechtbanken bedraagt ​​4.273, een stijging van 6,59% tussen 31 december 2023 en 30 juni 2024. De arrondissementen van het Hof van Beroep waar de grootste stijgingen werden waargenomen, zijn Genua (58,33%), Florence (42,37%), Milaan (20,11%) en Triëst (15%). Van de vrijwillige voogden, die hun steun kosteloos verlenen, zijn er 531 in Turijn, 524 in Rome, 481 in Venetië en 454 in Milaan. Niet-begeleide minderjarigen die in Italië wonen, zijn niet zomaar nummers, maar jongeren met verwachtingen en angsten. Met de hoop op een betere toekomst. Een toekomst die momenteel nog steeds balanceert tussen successen en mislukkingen, tussen overwinningen en tegenslagen.