Als haat een misdaad is

Laten we beginnen met twee fundamentele premissen: onze Grondwet stelt dat "een ieder het recht heeft zijn gedachten vrijelijk te uiten en te verspreiden door middel van woorden, beelden of op welke andere wijze dan ook, evenals het recht om te informeren, geïnformeerd te worden en geïnformeerd te worden, zonder belemmering of discriminatie". Anderzijds "mag de uitoefening van deze rechten niet worden verhinderd of beperkt door enige vorm van censuur". Dit vormt de perfecte formulering van een structurele vrijheid in een democratisch regime en in een rechtsstaat: vrijheid van meningsuiting. In een systeem dat zich echter kenmerkt door het garanderen van een robuuste catalogus van rechten aan zijn burgers, is het niet ongebruikelijk dat zich situaties voordoen waarin de rechten van sommigen in meer of mindere mate de reikwijdte van de rechten van anderen beïnvloeden, en het is belangrijk dat de grenzen van ieders rechten worden bepaald volgens criteria van harmonisatie en proportionaliteit.

In wezen, en terecht, verwijzend naar Sartres filosofie: de mens, die vrij is, moet zijn eigen vrijheid en de vrijheid van anderen respecteren en verdedigen, en daarom is onze vrijheid onlosmakelijk verbonden met de vrijheid van anderen. Hoewel het waar is dat April Morning de censuur heeft afgeschaft en ons de vrijheid van meningsuiting heeft teruggegeven, is de waarheid dat deze toch grenzen kent die in de eerste plaats verbonden zijn met het recht van anderen om met waardigheid behandeld te worden. Zoals Amnesty International terecht opmerkt: Vrijheid van meningsuiting is, hoewel fundamenteel, niet absoluut. Haatzaaierij, die individuen aanvalt op basis van hun identiteit of ras, overschrijdt de grenzen van dit recht. De grens tussen het uiten van impopulaire ideeën en het aanzetten tot geweld is dun en complex, wat een delicate balans vereist tussen individuele vrijheid en de bescherming van de rechten van kwetsbare groepen. Het is noodzakelijk te erkennen dat vrijheid van meningsuiting zich niet uitstrekt tot uitingen die tot doel hebben haat of discriminatie aan te wakkeren, vooral niet wanneer deze gericht zijn tegen minderheden of gemarginaliseerde groepen.

Erkennend dat de vrijheid van meningsuiting echter grenzen kent, wat is dan het punt dat de inmenging van het strafrecht legitimeert? Met andere woorden, wanneer wordt de uiting van een idee of gedachte een misdrijf? Het strafrecht is het rechtsgebied waarmee de staat de meest maatschappelijk relevante goederen en belangen wil beschermen en mag alleen worden ingeschakeld wanneer geen enkel ander rechtsgebied een dergelijke bescherming adequaat kan garanderen. Het is daarom een ​​recht van ultieme inmenging en is structureel gebaseerd op het principe dat alleen gedrag dat uitdrukkelijk als zodanig bij wet is voorzien, als misdrijf kan worden beschouwd.

Dat gezegd hebbende, voorziet ons strafrecht uitdrukkelijk in het misdrijf van "discriminatie en aanzetten tot haat en geweld", en bestraft met een gevangenisstraf van 1 tot 8 jaar iedereen die een organisatie opricht of instelt of propagandaactiviteiten verricht die aanzetten tot of aanmoedigen tot discriminatie, haat of geweld tegen een persoon of een groep mensen op grond van hun etnische afkomst, nationale of religieuze afkomst, huidskleur, nationaliteit, afkomst, gebied van herkomst, religie, taal, geslacht, seksuele geaardheid, genderidentiteit of -expressie of seksuele kenmerken, fysieke of mentale handicap of iedereen die deelneemt aan dergelijke organisaties, aan de activiteiten die zij ondernemen of hen bijstand verleent, inclusief hun financiering.

De wet voorziet eveneens in een straf van 6 maanden tot 5 jaar gevangenisstraf voor iedereen die in het openbaar, op welke wijze dan ook gericht op verspreiding, namelijk door middel van verontschuldiging, ontkenning of grove trivialisering van misdaden van genocide, oorlog of tegen de vrede en de menselijkheid, gewelddadigheden uitlokt, laster of beledigingen uitdeelt, dreigt of aanzet tot discriminatie, haat of geweld tegen een persoon of een groep mensen vanwege hun etnische afkomst, nationale of godsdienstige afkomst, huidskleur, nationaliteit, afkomst, geboortestreek, godsdienst, taal, geslacht, seksuele geaardheid, genderidentiteit of -expressie of seksuele kenmerken, lichamelijke of geestelijke handicap.

In dit opzicht is de Portugese jurisprudentie vrij positief geweest in de zin dat haatzaaiende uitlatingen "de fundamentele rechten en waarden waarop democratische samenlevingen zijn gebaseerd in twijfel trekken, en niet alleen de slachtoffers van dergelijke uitlatingen, maar ook de samenleving in het algemeen schade berokkenen". Op zijn beurt "zal haatzaaiende uitlatingen die sociaal geweld genereren of die gebaseerd zijn op het verdedigen van negatieve discriminatiemaatregelen tegen een persoon of groep mensen vanwege hun ras, huidskleur, etnische of nationale afkomst, afkomst, religie, geslacht, seksuele geaardheid, genderidentiteit of lichamelijke of geestelijke beperking altijd strafrechtelijk vervolgd worden, waarbij elke theorie die de vrijheid van meningsuiting boven andere rechten stelt, voorrang krijgt" (vgl. uitspraak van het Hof van Beroep van Porto van 7 juni 2023).

Hoewel dit probleem recentelijk prominenter is geworden in de nationale context en golven van atypisch geweld heeft veroorzaakt in een gemeenschap die gewend is zichzelf te classificeren als een gemeenschap met "milde gebruiken", staat het probleem in werkelijkheid wereldwijd op de agenda. Sterker nog, de secretaris-generaal van de Verenigde Naties, António Guterres, heeft in dit verband benadrukt dat "haatzaaierij zich tegenwoordig sneller en verder verspreidt dan ooit tevoren, versterkt door kunstmatige intelligentie. Bevooroordeelde algoritmen en digitale platforms verspreiden giftige content en creëren nieuwe mogelijkheden voor intimidatie en misbruik."

Om speciale aandacht te besteden aan deze nieuwe, discursieve en gewelddadige pandemie, hebben de Verenigde Naties 18 juni uitgeroepen tot Internationale Dag voor de Uitbanning van Haatzaaierij. Hoewel de VN erkennen dat het verwoestende effect van haat niet nieuw is, is de waarheid dat de omvang en impact ervan zijn toegenomen door nieuwe communicatietechnologieën. Het is daardoor een veelgebruikt instrument geworden in de verspreiding van verdeeldheid zaaiende ideologieën op wereldniveau, die bijdragen aan het ondermijnen van de vrede en het aanwakkeren van conflicten en mensenrechtenschendingen.

Zo heeft de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in juli 2021 een resolutie aangenomen over "het bevorderen van interreligieuze en interculturele dialoog en tolerantie en het bestrijden van haatzaaiende uitlatingen". Daarin wordt de noodzaak erkend om discriminatie, vreemdelingenhaat en haatzaaiende uitlatingen te bestrijden en worden alle relevante actoren, inclusief staten, opgeroepen hun inspanningen te versterken om dit fenomeen te bestrijden, in overeenstemming met het internationaal recht en de mensenrechten.

En inderdaad, dit is een zorg en een collectieve verantwoordelijkheid die bovenaan de prioriteitenlijst van elk land en elke samenleving zou moeten staan, vooral omdat, zoals de VN ook benadrukt, de geschiedenis vol is van massale wreedheden die de verspreiding van dit soort discours in gang hebben gezet. Maar ook op dit gebied, veel verder dan wetgeving en repressie, moet de strijd tegen haatzaaiende uitlatingen worden gevoerd via onderwijs, met de versterking van beleid en programma's met specifieke maatregelen voor onderwijs voor wereldburgerschap, het bevorderen van media, informatie en digitale geletterdheid. Het is namelijk bekend hoe digitale omgevingen vaak worden gebruikt als echokamers voor retoriek van haat en geweld, met name gericht op kwetsbaardere mensen of groepen, zoals etnische en raciale minderheden, migranten, vluchtelingen of asielzoekers, de LGBTQIA+-gemeenschap, vrouwen, mensen met een beperking, religieuze minderheden en mensen in conflictgebieden.

In deze context lanceerden de VN een ‘Strategie en Actieplan tegen Haatzaaierij’, dat de campagne ‘Say #NoToHate’ omvat. Daarin wordt benadrukt dat haatzaaierij wereldwijd toeneemt en aanzet tot geweld en intolerantie. Ook wordt benadrukt hoe belangrijk het is dat de lidstaten preventieve en anticiperende maatregelen treffen.

In feite is dit een taak die een gestructureerde en gelaagde interventie vereist, gaande van het preventie-, educatie- en repressiebeleid van de overheid tot de concrete acties en zorg die moeten worden ondernomen op het niveau van microgezinnen of scholen. Zowel pesten, intimidatie en geweld tegen specifieke individuen of groepen, als grootschalige bloedbaden en genociden tegen hele bevolkingsgroepen, kunnen dezelfde gemeenschappelijke deler hebben: haat en de versterking ervan.

In mei 2019 waarschuwde de secretaris-generaal van de VN: "Overal ter wereld zijn we getuige van een verontrustende golf van xenofobie, racisme en intolerantie – inclusief de opkomst van antisemitisme, antimoslimisme en de vervolging van christenen. Sociale media en andere communicatievormen worden uitgebuit als platforms voor intolerantie. Neonazi- en blanke suprematistische bewegingen winnen terrein. Het publieke discours wordt gebruikt voor politiek gewin door middel van retoriek die minderheden, migranten, vluchtelingen, vrouwen en de zogenaamde 'anderen' stigmatiseert en dehumaniseert." Zoals hij terecht opmerkte: Haatzaaierij dringt steeds meer door tot de mainstream, zowel in liberale democratieën als in autoritaire regimes.

Het is 2025 en de gevolgen zijn duidelijk zichtbaar. Het bestrijden van haatzaaiende uitlatingen betekent niet dat de kern van de vrijheid van meningsuiting wordt aangetast, maar simpelweg dat wordt voorkomen dat de escalatie ervan tot iets veel gevaarlijkers leidt, zoals de geschiedenis ons zo hard heeft geleerd.

De teksten in deze sectie geven de persoonlijke mening van de auteurs weer en vertegenwoordigen niet de redactionele positie van VISÃO.