Permanente staatsgreep

Het huisarrest van Jair Bolsonaro heeft een enorm juridisch debat aangewakkerd over de vraag of de door Alexandre de Moraes opgelegde maatregel terecht of buitensporig was. Verweven met het juridische debat is ook een discussie over de politieke opportuniteit van de beslissing. Er zijn voor- en nadelen. Sommige critici van huisarrest zijn het erover eens dat Bolsonaro het heeft laten gebeuren door eerder door de rechter opgelegde voorzorgsmaatregelen te overtreden. Het juridische probleem schuilt in de voorzorgsmaatregelen zelf, die naar verluidt de vrijheid van meningsuiting van de voormalige president hebben geschonden.

Deze critici zien enkele belangrijke aspecten van Bolsonaro's verleden over het hoofd. Als militair was hij al gearresteerd wegens het overtreden van disciplinaire en hiërarchische regels vanwege salarisredenen. Daarna gebeurde er iets ernstigers. Rond 1987 zou hij, volgens berichten in het tijdschrift Veja, hebben deelgenomen aan het plannen van bomaanslagen op kazernes en andere militaire eenheden. Na een onderzoek besloot een legercommissie hem uit te zetten. Na een geheime behandeling van een hoger beroep sprak het Hooggerechtshof de toenmalige kapitein echter vrij. De uitzetting werd ongedaan gemaakt en hij werd niet gearresteerd. Het jaar daarop werd hij overgeplaatst naar de reserve.

Bolsonaro's politieke leven werd ook gekenmerkt door een reeks sluwe en slimme zetten en een geschiedenis van straffeloosheid. Tijdens zijn lange carrière als congreslid prees hij onvermoeibaar dictators en folteraars, verdedigde hij staatsgrepen, schond hij het decorum van het parlement en beledigde en bedreigde hij congresleden die zich inzetten voor de democratie. Hij pleitte zelfs voor massaschietpartijen, marteling en verkrachting.

Als president propageerde en agiteerde Bolsonaro voor een staatsgreep. Hij bereidde deze voor met aanvallen op het kiesstelsel, het Hooggerechtshof voor de Kiesraad (TSE) en het Federaal Hooggerechtshof (STF), in een steeds terugkerend proces van destabilisering van de democratie. Tijdens zijn ambtstermijn orkestreerde hij de staatsgreep, met een georganiseerde coupgroep en duidelijke taken. De staatsgreep mislukte echter alleen door het verzet van enkele militaire commandanten en het gebrek aan moed van de samenzweerders.

Bolsonaro wilde de grondwet gebruiken om de staatsgreep te rechtvaardigen, zoals hij de wet gedurende zijn hele carrière heeft overtreden. Hier is een cruciale observatie: "Er wordt wel gezegd dat totalitaire bewegingen democratische vrijheden gebruiken en misbruiken om ze te onderdrukken", schreef Hannah Arendt.

Dit is wat Bolsonaro en zijn aanhangers doen. Ze beweren vervolgd te worden en eisen vrijheid, maar ze willen de rechtsstaat, de rechtbanken en de vervolging van de coupplegers lamleggen. De voormalige president, zijn zonen en andere radicalen willen zichzelf verheffen tot rechters en Alexandre de Moraes en andere rechters van het Hooggerechtshof tot verdachten maken.

Dit is een permanente en voortdurende staatsgreep. Zoals rechtsgeleerde Walter Maierovitch uitlegt, is er een staatsgreep gaande. Jair en Eduardo Bolsonaro spannen samen om de rechtsstaat en democratische instellingen te delegitimeren via de regering-Trump. Dit is niet zomaar een aanval op de soevereiniteit. De hogere rechtbanken, die de frontlinie vormen bij het indammen van de staatsgreep, worden gedestabiliseerd.

Het doel van de door het Hooggerechtshof opgelegde voorzorgsmaatregelen is juist om deze voortdurende staatsgreep te stoppen. Omdat Bolsonaro een outlaw is en zichzelf boven de wet stelt, overtreedt hij de gerechtelijke bevelen. Sommige juristen en analisten willen, in een idiote formalistische houding, niets doen om de democratie te beschermen. In plaats daarvan verdedigen ze de garantie van samenzweringsvrijheid, vermomd als vrijheid van meningsuiting.

Het bolsonarisme is een aanzienlijke politieke kracht, en de leiders gebruiken elke truc, list, leugen en manipulatie om maatschappelijke sectoren te mobiliseren. Er is een enorm risico op destabilisatie van de democratie, afhankelijk van de uitslag van de verkiezingen van 2026. Maar de idioten van het juridische en conceptuele formalisme willen dat de democratie verlamd blijft door de voortdurende aanvallen van de coupplegers. De laffe "wijsheid" van angstige democraten adviseert: "Om radicalisering te voorkomen, doe niets tegen de coupplegers." Dit is een uitnodiging tot de overwinning van dictators.

Nu komen pro-Bolsonaro-afgevaardigden en senatoren in opstand op het terrein van het Congres. Het is een voortzetting van 8 januari. Het Hooggerechtshof (STF) en Alexandre de Moraes beleven een ongewoon juridisch-politiek experiment: hoe moet een constitutioneel hof optreden om de Grondwet te beschermen tegen aanhoudende staatsgrepen? Dit is de situatie die de Braziliaanse democratie en het constitutionalisme op dit moment moeten doormaken.

Gepubliceerd in nummer 1374 van CartaCapital , op 13 augustus 2025.

Deze tekst verschijnt in de gedrukte editie van CartaCapital onder de titel 'Permanente staatsgreep'