Wat het nieuwe Stalin-standbeeld in Moskou laat zien over de Russische poging om de geschiedenis te herschrijven

"Zelfs God kan het verleden niet veranderen."

De Russische president Vladimir Poetin wilde kennelijk het tegendeel bewijzen toen de Griekse dichter Agathon (448 v.Chr. - 400 v.Chr.) deze uitspraak deed.

De Russische president blijft vasthouden aan zijn strategie om het verleden van zijn land te herschrijven en een van de meest controversiële figuren van de recente tijd te rehabiliteren: Sovjetleider Jozef Stalin (1878-1953).

De nieuwste stap in het plan om de communistische leider die de voormalige Sovjet-Unie dertig jaar lang met ijzeren hand regeerde, uit de vergetelheid te halen, was de onthulling, half mei, van een standbeeld ter ere van hem in Moskou.

Het monument voor Stalin, waarop de voormalige heerser staat afgebeeld terwijl hij naar de horizon kijkt, geflankeerd door aanbiddende arbeiders en kinderen die hem bloemen aanbieden, is geplaatst in het Taganskaja-station van de Moskouse metro.

Volgens The Moscow Times is het beeld een replica van een beeld dat in de jaren vijftig het station sierde en in 1966 werd verwijderd.

"Deskundigen hebben de compositie op basis van foto's en archiefdocumenten nagemaakt", meldde de Moskouse krant.

Het oorspronkelijke monument werd ontmanteld tijdens de zogenaamde 'destalinisatie', het proces dat werd ingezet nadat Stalins opvolger Nikita Chroesjtsjov (1894-1971) de wrede repressie veroordeelde die de communistische leider ontketende tegen zijn echte en vermeende tegenstanders, en die hij toeschreef aan een combinatie van paranoia en een buitensporige persoonsverheerlijking.

Chroesjtsjov deed deze uitspraken in 1956, tijdens het 20e congres van de Communistische Partij. Vanaf dat moment werden de standbeelden van Stalin neergehaald, werd zijn naam uit het volkslied geschrapt en werd zijn lichaam gebalsemd en bijgezet in het mausoleum op het Rode Plein naast dat van Lenin. Vervolgens werd zijn lichaam begraven vlak bij de muren van het Kremlin.

Toen Poetin aan de macht kwam, begon het imago van Stalin zich te herstellen.

Het bewijs hiervoor is dat er in de afgelopen 25 jaar minstens 108 monumenten voor Stalin in heel Rusland zijn opgericht. En het tempo waarin dat gebeurde, is versneld sinds het begin van de invasie van Oekraïne in februari 2022, vertelde de Russische historicus Ivan Zheyanov aan The New York Times.

Bovendien heeft Poetin een paar dagen geleden gezegd dat hij overweegt om de zuidelijke stad Volgograd te hernoemen naar Stalingrad.

Deze aankondiging is verrassend, aangezien Poetin zelf enkele jaren geleden de misdaden van Stalin erkende.

"Het is van groot belang dat wij allen en toekomstige generaties deze tragische periode in onze geschiedenis kennen en herinneren, waarin maatschappelijke groepen en hele volkeren wreed werden vervolgd", zei de president destijds over de zuiveringen door Stalin.

Het laatste monument voor de controversiële Sovjetleider werd onthuld ter gelegenheid van de 80e verjaardag van Overwinningsdag, waarop Rusland zijn overwinning op nazi-Duitsland viert, en de 90e verjaardag van de opening van de Moskouse metro, die onder Stalin in gebruik werd genomen.

De rol die de Sovjetleider speelde in de Tweede Wereldoorlog is een van de argumenten die de huidige Russische autoriteiten gebruiken om Stalin te rehabiliteren, en dat lijkt overtuigend.

Dat blijkt in ieder geval uit de getuigenissen die Steve Rosenberg, redacteur van BBC Rusland, verzamelde van burgers die hij in Moskou ondervroeg over het eerbetoon aan de voormalige leider.

"Ik vind dat Jozef Stalin onterecht gehaat wordt. Hij heeft veel voor ons land gedaan," antwoordde een jongeman.

"Natuurlijk was hij een tiran, maar hij bewees wel zijn waarde als leider", voegde een vrouw van middelbare leeftijd toe.

Het Kremlin laat duidelijk controversiële aspecten van Stalins rol voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog buiten beschouwing, zoals het feit dat hij in augustus 1939 een niet-aanvalsverdrag met nazi-Duitsland sloot.

Met het zogenoemde Molotov-Ribbentropverdrag beloofden Moskou en Berlijn elkaar niet alleen niet aan te vallen, maar verdeelden ze ook Oost-Europa, te beginnen met Polen, een land dat weken later werd binnengevallen door troepen van Adolf Hitler.

En toen Rosenberg zijn ondervraagden vroeg naar de repressie en de duizenden die omkwamen in de 'goelags' (concentratie- en dwangarbeiderskampen in de Sovjet-Unie), kreeg hij uiteenlopende antwoorden.

"We kunnen Stalin hier niet alleen de schuld van geven, want het maakte allemaal deel uit van een systeem", aldus een jongeman.

"Niemand is perfect. Hij deed het waarschijnlijk omdat hij geen andere keus had", voegde een gepensioneerde eraan toe.

Slechts één van de geïnterviewden gaf toe dat de Stalinistische periode "een treurig hoofdstuk in onze geschiedenis" was.

Stalin was verantwoordelijk voor de zogenaamde "Grote Terreur", een zuiveringsgolf tussen 1936 en 1938, waarbij naar schatting tussen de 700.000 en 1,2 miljoen mensen omkwamen, waaronder soldaten, intellectuelen, leden van etnische minderheden en boeren.

Maar het lijkt erop dat de regering van Poetin besloten heeft om niet alleen Stalin omver te werpen, maar ook het enorme land dat hij regeerde: de Unie van Socialistische Sovjetrepublieken (USSR).

"De USSR bestaat nog steeds legaal", verklaarde Kremlin-adviseur Anton Kobyakov onlangs.

Volgens Kobiakov is het verdrag dat in december 1991 werd ondertekend door de toenmalige leiders van Rusland, Oekraïne en Wit-Rusland – respectievelijk Boris Jeltsin, Leonid Kravtsjoek en Stanislav Sjoesjkevitsj – illegaal.

"Aangezien de USSR in 1922 door het Congres van Sovjets werd opgericht, had deze door datzelfde congres ontbonden moeten worden", zo betoogde hij.

Hoe belachelijk dit ook mag klinken, vooral omdat de USSR al ruim dertig jaar geen rechtspersoon meer is, het idee heeft aanhang onder nostalgische Russen.

"De ontbinding was illegaal en moet daarom ongedaan worden gemaakt", vertelde een ultranationalist die op het Rode Plein in Moskou demonstreerde met een rode vlag met een hamer en sikkel aan de BBC-redacteur.

Uit een peiling van het Levada Center uit 2021 bleek dat 63% van de Russen – inclusief Poetin zelf – de ontbinding van de USSR als een ‘fout’ beschouwde.

Maar wat is de relevantie hiervan vandaag de dag? Volgens adviseur Kobyakov is het conflict in Oekraïne bijvoorbeeld een interne aangelegenheid en geen oorlog tussen twee staten.

"We willen terug naar de grenzen die we in 1945 hadden en een einde maken aan deze oorlog", vertelde een veteraan van het Rode Leger aan Rosenberg.

De meeste Russen beseffen echter dat het moeilijk lijkt om de door Lenin gestichte staat weer tot leven te wekken.

"Ik denk niet dat het realistisch is in de huidige politieke situatie, omdat alle landen die vroeger deel uitmaakten van de USSR nu onafhankelijk en autonoom zijn. Zouden ze willen terugkeren naar de Unie? Ik denk het niet", zei een geïnterviewde.

Poetin herinterpreteert al jaren de geschiedenis van zijn land. Zo kwam hij in 2022 tot de conclusie dat Oekraïne überhaupt wel bestaat.

"Het moderne Oekraïne is volledig en geheel door Rusland geschapen, meer specifiek door het bolsjewistische en communistische Rusland", zei hij destijds.

"Dit proces begon bijna onmiddellijk na de revolutie van 1917, en Lenin en zijn medewerkers deden dit op de meest rampzalige manier voor Rusland: door het land te verdelen en stukken van zijn eigen historische grondgebied af te scheuren", voegde hij toe.

Rosenberg acht het onwaarschijnlijk dat "we op een dag wakker worden met de USSR terug." Hij waarschuwt echter dat de strategie van het Kremlin "een poging lijkt te zijn van de Russische autoriteiten om het verleden te veranderen en zo het heden te rechtvaardigen."