Twee Duitse levens: waar een vluchteling uit het Westen en een grenssoldaat uit de DDR het over hebben

Wat een biografieën! "Wauw", is het soort commentaar dat je tegenwoordig krijgt. Twee mannen, ongeveer even oud: hij, Günter Polauke, geboren in 1948, en ik, Berthold Dücker, geboren in 1947, de auteur van deze tekst. Beiden geboren in de SBZ (Sovjet-Bezettingszone), die in 1949 de DDR werd. Een accuratere omschrijving zou zijn: geboren in de 40-jarige Koude Oorlog , omdat die een blijvende impact op beiden had, de Berlijner en de Thüringer – tot op de dag van vandaag, zoals hun eerste ontmoeting in de zomer van 2025 duidelijk maakte.

Günter bleef zijn hele leven thuis en voelde zich veilig en op zijn gemak in zijn vaderland. Ook politiek gezien. Berthold verliet zijn vaderland op 16-jarige leeftijd, dat altijd zijn "geliefde vaderland" was geweest en nog steeds is – hij herhaalt het graag – maar dat hij al vroeg niet meer als "zijn land" beschouwde. Het was hem in veel opzichten te benauwend geworden. Zijn christelijke opvoeding en politieke invloed, met name van zijn vader, droegen daar waarschijnlijk in belangrijke mate aan bij.

Op een gegeven moment kon hij niet langer omgaan met de twee "waarheden" waar hij naar moest leven om te overleven en aanstoot te vermijden: er was de waarheid die hij dagelijks ervoer, die uiteindelijk de realiteit was. En aan de andere kant was er de door de staat opgelegde waarheid, die er bitter weinig mee te maken had. En in de regel hadden die twee "waarheden" absoluut niets met elkaar te maken, hoe flagrant tegenstrijdig ze ook waren. Niets paste meer bij elkaar. Propaganda ("agitprop") en leugens domineerden het echte socialistische veld.

De jongen weigerde zich pertinent te conformeren aan de norm. Toen begon het verlangen om journalist te worden in hem te groeien. Dit verlangen werd aangewakkerd door zijn zeer verfoeide consumptie van westerse televisie. Dictators vrezen niets meer dan de waarheid. Dat geldt nog steeds.

Een vrije en onafhankelijke journalist in een land zonder vrijheid van meningsuiting, zonder vrije media? Hoe was dat mogelijk? Dus kroop hij in 1964 door het mijnenveld naar waar dat wél mogelijk was: naar West-Duitsland, een land dat hem in bijna alle opzichten vreemd was. Hoe moeilijk de start ook voor hem was, hij heeft er nooit spijt van gehad.

Twee hedendaagse getuigen ontmoeten elkaar in de cafetaria van Point Alpha: Berthold Dücker (links), die door het mijnenveld naar het westen vluchtte, en Günter Polauke , die als NVA-soldaat de grens bewaakte.

Het leven van Günter Polauke in Duitsland was heel anders. Ook hij was diep gevormd door zijn opvoeding, zijn heel verschillende ervaringen. Beiden, inmiddels ruim over de 75, sjouwen nu met deze uitpuilende, benauwende rugzak vol ervaringen. En het is overduidelijk een zware last. Ze rommelen erin, proberen er orde in te scheppen, misschien iets tastbaars te vinden, zelfs verheldering. Ze zoeken naar antwoorden. Naar verklaringen. En naar begrip. Bovenal naar begrip.

Wat is er in de loop der jaren allemaal samengekomen?

Vijfendertig jaar na de Duitse hereniging wekt Günter nog steeds de indruk dat hij misschien toch in het "betere" deel van Duitsland heeft gewoond: "Het was niet allemaal slecht" en zo. Misschien had het "socialisme" in de DDR toen wel een (tweede?) kans moeten krijgen, uiterlijk eind jaren tachtig, toen alles begon uit elkaar te vallen. Een sprankje idealisme schemert nog steeds door.

Schande ook? Stasi, dictatuur, tja. Dat mag allemaal waar zijn. Het was ook niet bepaald spannend. Maar zijn die simplistische slogans tegenwoordig geen moordende argumenten? Günter Polaukes kritiek op het systeem is genuanceerd, wat zijn gesprekspartner bij de Point Alpha-herdenking niet verbaast. Hij weet dat, ook al wordt het steeds moeilijker voor hem om het te begrijpen, na al die tijd, na alle tragedies, groot en klein, die zich hebben voorgedaan. En elders nog steeds gebeuren! Is dat niet gek? Ook de nog steeds duidelijk merkbare nabijheid van de grote broer in het Oosten en zijn duivelse activiteiten vandaag de dag.

Berthold Dücker is hier veel duidelijker over. En als journalist streeft hij naar de grootst mogelijke objectiviteit. Beoordelingen in beide richtingen, zelfs harde oordelen, lijken hem gemakkelijker af te gaan. Dit komt waarschijnlijk doordat hij beide kanten heeft ervaren, decennia langer dan Günter, zonder ooit zijn intense liefde voor zijn Thüringer vaderland te verliezen. Hij is altijd een Thüringer gebleven, zelfs in het Westen.

Het is daarom belangrijk voor hem om herhaaldelijk te benadrukken dat zijn kritiek op de DDR "uitsluitend het verraderlijke SED- regime" betreft, maar nooit de individuele levens van de mensen in deze "eerste arbeiders- en boerenstaat op Duitse bodem". Want die waren mogelijk "waardevoller" dan de levens van zijn landgenoten in het Westen, "omdat zij onder moeilijke omstandigheden moesten leven".

Günter werpt tegen dat hij, zeker als voormalig grenswachter, niet per se kan inzien dat "zij" al tientallen jaren mensen als konijnen aan de grens afschoten. En zo verder. Of de DDR een "mensonterende, onrechtvaardige staat" was, blijft tot op de dag van vandaag (!) een controversieel onderwerp. Helaas was de tijd voor deze eerste ontmoeting niet voldoende om deze uiteindelijk belangrijke kwestie tussen de twee heren ook maar gedeeltelijk op te lossen. Maar alles is nog niet verloren...

Verschillende uniformen van de Federale Grenswacht zijn te zien in een vitrine bij het Point Alpha Border Memorial. Point Alpha wordt beschouwd als een van de meest indrukwekkende grensmonumenten ter nagedachtenis aan de deling van Duitsland. Uwe Zucchi/dpa

Toch zijn beide mannen opmerkelijk ontspannen tijdens deze eerste ontmoeting, zoals een serveerster in de cafetaria van het Point Alpha Memorial opmerkte. "Het is alsof twee goede, oude vrienden elkaar na lange tijd weer ontmoeten." Twee getuigen, in feite, getuigen van één en dezelfde tijd.

Opgelost is goed! Vrij los van hun zeer verschillende verledens, carrières en ervaringen. Maar ook opener, vrijer, openhartiger. Tegen elkaar, over elkaar, met elkaar. Ze hebben alles overleefd. De een hier, de ander daar. Maar samen in één Duitsland. Daarom lijken ze nu vrede te hebben met zichzelf en deze ongetwijfeld prachtige, maar al te vaak ook gekke, wereld. Vooruitgang!

Er was al vroeg consensus dat logischerwijs niet alles perfect was verlopen tijdens de turbulentie van 1989/90. Het kón niet perfect zijn gegaan! Het land was te lang verdeeld geweest in twee zeer verschillende samenlevingen. Er was simpelweg geen recept, geen historisch precedent dat als leidraad had kunnen dienen voor hoe de "hereniging" zo soepel mogelijk kon verlopen. Dücker citeert een wijze uitspraak van Bernhard Vogel : "Ja, wij in het Westen hadden een ministerie voor volledig Duitse aangelegenheden. Maar helaas geen voor volledig Duitse antwoorden."

Desondanks lijken beide mannen het vandaag grotendeels met elkaar eens. Met zichzelf, natuurlijk. Ze zijn blijkbaar ook tevreden met het eindresultaat, 35 jaar later. En als je de grensverlegger, 76 jaar oud, onbezorgd heen en weer ziet springen tussen de ooit verdeelde werelden zonder dat er ook maar één schot is gelost, dan is hij waarschijnlijk ook tevreden. Die indruk wekt hij voor de volle 100 procent.

De andere is in ieder geval. Hoe lang ze allebei al zo zijn, doet er eigenlijk niet meer toe. Het maakt uiteindelijk niet uit. Het belangrijkste is dat ze vandaag gelukkig zijn, de grenswachter en de vluchteling, allebei blij en dankbaar dat ze elkaar toen niet hebben ontmoet.

Günter Polauke en Berthold Dücker zijn het spontaan over één ding eens: niet alleen zij moeten absoluut in dialoog blijven. Het hele, nog steeds verdeelde Duitse vaderland moet eindelijk (weer) met elkaar in gesprek! Allereerst moeten we tot het besef komen dat we zeker niet alleen lijden onder de gevolgen van de hereniging, maar vooral onder de gevolgen van veertig jaar vreselijke en onnodige verdeeldheid.

We moeten dit eindelijk aan onszelf toegeven. Ook al doet het pijn. Hebben we elkaar in 1989/90 niet beloofd dat we elkaar uitgebreid zouden vertellen over onze zeer verschillende levens, ter wille van een beter wederzijds begrip? Om duizend redenen, zowel goede als slechte, is dit grotendeels verwaarloosd. Ondanks alle successen die we hebben behaald!

Berthold Dücker zou oorspronkelijk een toespraak houden in Regensburg ter gelegenheid van de 72e verjaardag van de eerste volksopstand in de DDR op 17 juni 1953. Helaas werd de toespraak op korte termijn afgelast. Hij had de volgende slotwoorden voor zijn toespraak gepland:

Ons land is nog steeds verscheurd, zoals de deprimerende verkiezingsuitslagen ons laten zien. We moeten met elkaar in dialoog gaan. Dringend. Er is geen andere oplossing om eindelijk innerlijke rust te vinden. Ik doe een beroep op iedereen met verantwoordelijke posities in het land, zowel in het oosten als in het westen, in het noorden als in het zuiden: maak van deze essentiële taak een topprioriteit! Grensoverschrijdende stedenbanden bijvoorbeeld, en doelbewust georganiseerde ontmoetingen, vooral onder jongeren, hebben ooit geholpen in het verdeelde Duitsland, en ze hebben ook Europa dichter bij elkaar gebracht. En daarmee hebben ze gezorgd voor de langste periode van vrede op ons continent. We hebben de goede voorbeelden, de recepten voor succes, van hoe het kan! Hoe het alleen kan!

Berthold Dücker voelt zich "dankbaar ontroerd" door zijn ontmoeting met de hedendaagse getuige Günter Polauke bij Point Alpha, dit oer-Duitse monument. Vooral onze jongeren zouden daarheen moeten komen om, in beide betekenissen van het woord, de gruwelijke dingen te begrijpen die we na de twaalf jaar durende nazidictatuur – meer dan 40 jaar – hebben begaan. Midden in Duitsland. Wat een geluk dat deze nachtmerrie voorbij is!

Dücker is ontroerd door dankbaarheid omdat de ontmoeting plaatsvond op een stuk van de ooit gevaarlijke grensstrook die nu deel uitmaakt van het idyllische en vredige UNESCO-biosfeerreservaat Rhön. En omdat hij daar Günter Polauke ontmoette, een gevoelig, bedachtzaam en daardoor leergierig persoon. Anders zou hij als voormalig grenswachter nauwelijks zo zorgeloos rondlopen op de ooit gevaarlijke grensstrook, gretig om te praten met allerlei mensen die hij toevallig tegenkomt.

Dücker is ontroerd door dankbaarheid, ook omdat hij opnieuw een openhartig persoon zonder oogkleppen en met wijd open ogen en oren heeft mogen ontmoeten, die net zo graag praat als luistert. Een zeldzame eigenschap! Hij wenst zowel zijn gesprekspartner als zichzelf een leerzame reis door het boeiende leven van de twee Duitsers.