Portugal tussen achterstand en gemiste kans

De Europese Unie creëert een nieuwe realiteit voor de textielindustrie, gedreven door de urgentie om de verwoestende milieu-impact van de sector te bestrijden. Vanaf 1 januari 2025 is de gescheiden inzameling van textielafval in alle lidstaten verplicht, een fundamentele stap in de richting van de transitie naar een circulaire economie. De werkelijke drijvende kracht achter deze verandering – Uitgebreide Producentenverantwoordelijkheid (EPR) – wordt echter in zeer verschillende tempo's geïmplementeerd, en Portugal lijkt, ondanks zijn trackrecord en potentieel, achter te blijven, met mogelijk ernstige gevolgen voor zijn economie en zijn bloeiende textielsector.

RAP brengt een transformerend principe met zich mee: het verschuift de financiële last van afvalbeheer van gemeenten en belastingbetalers naar de producenten zelf: modemerken, importeurs en retailers. Het doel is duidelijk: ecodesign, duurzaamheid, repareerbaarheid en recyclebaarheid van producten stimuleren vanaf het ontwerp, en zo de milieukosten internaliseren. Dit mechanisme, aangevuld met ecomodulatie van tarieven (waarbij duurzamere producten minder betalen), belooft een consistentere en hoogwaardigere stroom van grondstoffen naar recyclebedrijven en de creatie van nieuwe groene banen. Een analyse van de OESO suggereert dat een alomvattend EU-breed RAP-systeem jaarlijks tussen de € 3,5 en € 4,5 miljard zou kunnen genereren voor inzameling en recycling.

Het labyrint van Producentenverantwoordelijkheidsorganisaties (PRO)

De operationalisering van de PAR is sterk afhankelijk van de succesvolle oprichting van Producentenverantwoordelijkheidsorganisaties (PRO's). Deze rechtspersonen vormen de ruggengraat van het systeem en zijn verantwoordelijk voor de organisatie en financiering van inzameling, sortering, hergebruik en recycling namens producenten. Hun complexiteit schuilt niet alleen in hun oprichting, maar ook in de noodzaak van harmonisatie en duidelijkheid van de rollen binnen de Europese interne markt.

Landen zoals Frankrijk, met zijn Refashion-regeling die al sinds 2007 van kracht is, en Nederland, dat in 2023 zijn textiel-RAP-besluit invoerde, zijn koplopers. Letland volgde in 2024. Deze landen bouwen de infrastructuur en expertise op die nodig zijn om textielafvalstromen te beheren en circulariteit te stimuleren. Volledige harmonisatie op EU-niveau is echter zelfs voor hen een uitdaging, met verschillende eisen voor tarieven, hoeveelheden en rapportagetermijnen die de markt kunnen fragmenteren.

Portugal: Eén stap vooruit, twee stappen achteruit?

De Portugese context is paradoxaal. Enerzijds beschikt Portugal over een robuust en goed ingevoerd RAP-kader voor verpakkingen (Decreetwet nr. 152-D/2017), met RPO's zoals Sociedade Ponto Verde en Novo Verde die effectief functioneren. Dit precedent zou een voordeel moeten zijn en een soepelere omzetting voor textiel mogelijk maken. Ondanks het EU-mandaat voor gescheiden inzameling van textiel dat op 1 januari 2025 van kracht werd, is de realiteit echter dat Portugal, nu we al halverwege 2025 zijn, nog steeds geen specifieke en volledig geïmplementeerde nationale wetgeving voor RAP voor textiel heeft.

Deze kloof is zorgwekkend. Hoewel de Portugese textielindustrie, bekend om haar proactieve duurzaamheidsaanpak, zich actief inzet voor "ecomodulatie" en wetgeving voor eerlijke handel, zorgt het ontbreken van een duidelijk wettelijk kader voor textiel-RPA voor onzekerheid. Bovendien wordt de kwestie van "end-of-waste" (EoW)-criteria voor textiel – die bepalen wanneer een gerecycled materiaal geen afval meer is en een secundaire grondstof wordt – op EU-niveau nog steeds ontwikkeld door het Gemeenschappelijk Centrum voor Onderzoek (JRC). Portugal hanteert EoW-criteria (of in het Portugees: End of Waste Status – FER) voor andere materialen, maar niet voor textiel, wat zorgt voor extra onzekerheid over de regelgeving voor recyclebedrijven die hun producten weer op de markt willen brengen.

De gevolgen van vertraging: een hoge prijs om te betalen

De vertraging van Portugal bij de implementatie van de textiel-RAP heeft grote gevolgen voor zowel de nationale economie als de sector zelf:

Financiële sancties en inbreukprocedures: De Europese Commissie aarzelt niet om inbreukprocedures in te leiden tegen lidstaten die hun verplichtingen niet nakomen. Het niet omzetten van richtlijnen kan leiden tot aanzienlijke dagelijkse boetes, die in eerdere gevallen van vertragingen in de afvalwetgeving opliepen tot € 67.000 per dag. De jaarlijkse kosten van niet-naleving van de milieuwetgeving in de EU bedragen meer dan € 180 miljard, een bedrag dat in zes jaar tijd is verdrievoudigd. Portugal, met een recyclingpercentage van 32% in 2023, ruim onder de EU-doelstelling van 55% voor 2025, staat al voor uitdagingen bij het halen van de algemene afvaldoelstellingen. De vertraging in de textiel-RAP zal deze situatie verergeren, waardoor het land wordt blootgesteld aan financiële sancties en de erosie van zijn geloofwaardigheid op milieugebied.

Concurrentienadeel voor de nationale textielsector: Bedrijven in landen zoals Frankrijk en Nederland opereren al onder RAP-regelingen en profiteren van stabiele financieringsstromen en ecodesign-stimulansen. Voor Portugese bedrijven betekent het ontbreken van een duidelijk kader onzekerheid over toekomstige kosten en verplichtingen, waardoor het lastig is om investeringen in geavanceerde sorteer- en recyclinginfrastructuur te plannen. Het gebrek aan adequate financiering voor gemeenten bij selectieve inzameling, een reeds geïdentificeerde uitdaging, zou de kwaliteit en het volume van de grondstoffen die beschikbaar zijn voor recyclebedrijven in gevaar kunnen brengen, waardoor ze in het nadeel komen ten opzichte van hun Europese concurrenten.

Het dilemma tussen recycleerder en producent verergerd: de nieuwe RAP-realiteit introduceert extra complexiteit voor recycleerders: wanneer zij textielafval omzetten in nieuwe vezels, vilt of eindproducten, worden zij zelf "producenten" van deze nieuwe materialen. Dit betekent dat zij in de toekomst mogelijk een uitgebreidere verantwoordelijkheid moeten nemen voor het einde van de cyclus van deze producten, wat bijdraagt aan een nieuw RAP-systeem. Het ontbreken van een nationale RAP-wetgeving voor textiel en geharmoniseerde EoW-criteria voor textiel in Portugal verergert deze onzekerheid, waardoor kostenmodellering en prijsstelling van gerecyclede materialen lastig worden. Portugese bedrijven die al investeren in innovatie en circulariteit hebben behoefte aan duidelijke regelgeving, zodat hun inspanningen worden beloond en niet bestraft.

Gemiste economische en innovatieve kansen: De transitie naar een circulaire economie in de textielsector is niet alleen een verplichting, maar ook een enorme economische kans. PAR kan de werkgelegenheid en de ontwikkeling van nieuwe recyclingtechnologieën stimuleren. Portugal, met zijn traditie en innovatievermogen in de textielsector, heeft de potentie om koploper te worden in hoogwaardige recyclingniches. Het uitstellen van de implementatie van PAR zou echter kunnen betekenen dat deze kansen verloren gaan aan wendbaardere landen die de investeringen en het talent aantrekken die nodig zijn om hun activiteiten op te schalen. De Banco Português de Fomento (BPF) heeft overeenkomsten om € 1 miljard aan investeringen in Portugal vrij te maken ter ondersteuning van circulariteit. Het is cruciaal dat deze financiering wordt toegewezen aan een sector met een duidelijk regelgevingskader.

De weg vooruit

De urgentie is onmiskenbaar. Portugal moet de omzetting van de Textiel RAP-richtlijn in nationale wetgeving versnellen en een duidelijk en alomvattend wettelijk kader creëren. Dit kader moet de verantwoordelijkheden van RPO's, financieringsmechanismen (met ecomodulatie ten gunste van gerecyclede materialen) en "einde-afval"-criteria voor textiel definiëren, in lijn met de ontwikkelingen in de EU.

Het is cruciaal dat de Portugese overheid actief samenwerkt met de industrie, sectorverenigingen (zoals ATP en CITEVE) en bestaande RPO's om samen een systeem te creëren dat effectief, eerlijk is en het concurrentievermogen bevordert. Proactieve implementatie van de RAP voor textiel is niet alleen een kwestie van naleving van de wetgeving; het is een strategische noodzaak om de nationale economie te beschermen, innovatie in de textielsector te stimuleren en ervoor te zorgen dat Portugal zich positioneert als een belangrijke speler in de Europese circulaire textieleconomie. Het is nu tijd om daadkrachtig te handelen, voordat vertraging een onherstelbare gemiste kans wordt.